Phong tục cưới hỏi của người Sán Dìu

Cùng với các dân tộc Hoa, Ngái, Sán Dìu là một trong ba dân tộc nói ngôn ngữ Hoa ở nước ta. Theo số liệu thống kê, dân tộc Sán Dìu có trên 126.000 nhân khẩu, đứng hàng thứ 17 trong các dân tộc thiểu số ở nước ta. Trong bài viết này, chúng tôi xin giới thiệu vài nét về nghi lễ cưới xin truyền thống của dân tộc Sán Dìu.

Thủ tục trước lễ cưới

Theo phong tục, trước khi tiến hành lễ cưới, hai bên gia đình phải tiến hành nhiều công việc khác nhau. Đầu tiên là nhà trai cử ông mối (moi nhin) xin lá số (lôổng nén sang) của cô gái về so tuổi chàng trai, xem có hợp nhau không. Sau đó ông mối và bạn bè đưa chàng trai mang trầu, rượu... đến nhà gái để nhà gái xem mặt chàng rể tương lai, sau đó mới tiến hành bước thứ ba là lễ ăn hỏi (hỵ mưn ngén cạ). Khi hai nhà đã nhất trí với nhau về lễ vật thách cưới, nhà trai nhờ ông mối và một bé trai (tạm lóng man) khoảng 13-14 tuổi mang tiền, hoa tai, trầu rượu... đến nhà gái và đặt lên bàn thờ, thắp hương để báo về việc nhà trai sắm sửa lễ sang bạc (hỵ cộ nghén).

Khoảng hai tháng sau lễ sang bạc, nhà trai chọn ngày tốt để tổ chức lễ gánh gà (tam cay bạo nhít). Đoàn gánh gà gồm có ông mối, quan lang trưởng, hai người gánh gà, một người gánh cau, quan lang út đeo túi cho ông mối. Lễ vật là số gà, cau quả nhà gái thách cưới và hai con gà, ba đấu gạo nếp, rượu, trầu cau... quan lang trưởng đưa nhà gái đặt lên bàn thờ. Trong buổi lễ này, hai bên quyết định chi tiết mọi vấn đề liên quan đến lễ cưới.

Lễ cưới

Lễ cưới (sênh ca chíu) diễn ra trong 5 ngày với rất nhiều nghi thức khác nhau.

Ngày thứ nhất

Vào giờ "xuất giá", cô dâu bước qua ngưỡng cửa, anh trai ruột hoặc anh trai họ cõng cô dâu trên lưng đi ba bước ra khỏi giọt gianh mái nhà thì đặt xuống, cùng lúc đó quan lang trưởng xòe ô che đầu cô dâu qua giọt gianh rồi cụp lại với ý thu linh hồn cô dâu mang về.

Theo phong tục thì đoàn đưa dâu thường không có chú rể, chỉ có đại diện nhà gái và nhà trai. Sang đến nhà trai, nếu trời chưa tối phải đợi tối hẳn mới được vào, vì đồng bào quan niệm vào nhà chồng lúc mặt trời lặn sẽ tránh được rủi ro trong cuộc sống. Cô dâu vào nhà, được dẫn thẳng đến buồng cưới, chú rể nhanh tay cướp chiếc khăn trên đầu luồn qua háng rồi cất đi với ý từ đây vợ phải nghe chồng. Chiều tối hôm đó, nhà trai mời đoàn đưa dâu ăn tiệc cưới, sau đó thanh niên nam nữ bạn bè chú rể, cô dâu hát sọng ca đến sáng hôm sau.

Ngày thứ hai, ba

Cô dâu về nhà chồng làm quen các công việc trong nhà, những người thân trong gia đình mới.

Ngày thứ tư

Ngày cô dâu nhận họ hàng. Mẹ chồng sẽ tặng cô một chiếc vòng bạc để sau làm vốn hoặc có cái đánh gió cho con.

Ngày thứ năm

Khi trời chưa sáng hẳn cô dâu dậy đun nước, pha trà vào bộ ấm chén mới để mời ông bà, cha mẹ, anh chồng... và bưng chậu nước kèm theo chiếc khăn mới để người thân bên chồng rửa mặt. Người được nhận nước rửa mặt, sau khi rửa xong thả vào chậu một ít tiền để chúc phúc.

Buổi sáng hôm đó, nhà trai đồng thời tổ chức cho cô dâu lễ lại mặt tại nhà gái. Đoàn đi lễ lại mặt gồm mẹ chồng, cô dì, chị gái chồng cùng cô dâu mang gà sống thiến, chân giò, bánh chưng đến nhà gái. Nhà gái sắp lễ cúng gia tiên, mời họ hàng thân thiết đến ăn cơm. Cô dâu được bố mẹ đẻ dặn dò thêm một số tục lệ khi mới về nhà chồng, hai bên thông gia rút kinh nghiệm trong việc tổ chức cưới xin, đồng thời nhà gái giao trách nhiệm cho nhà trai dạy bảo thêm con gái mình.

Cưới hỏi truyền thống của người Sán Dìu

Người Sán Dìu thường tổ chức lễ cưới vào tháng 10 âm lịch hàng năm với tục cưới hỏi mang đặc trưng sắc thái văn hoá cộng đồng sâu sắc.

Khi chọn được cô gái ưng ý, chàng trai về xin phép gia đình đến nhờ ông mối mang lễ sang nhà gái xin lá số (lôổng nén sang). Việc xin lá số của người Sán Dìu độc đáo ở chỗ nếu nhà gái có hai người con gái đến tuổi lấy chồng thì ông mối sẽ xin lá số của cả hai người về so, ai hợp thì hỏi người đó: nếu cả hai cùng hợp thì nhà trai sẽ tìm hiểu tính nết, cách ăn ở của cô gái để chọn một người.

Khi so tuổi cô gái và chàng trai thấy hợp nhau, nhà trai đưa lễ nhỏ (nải chuối, trầu cau, chè, thuốc) nhờ ông mối sang báo và chính thức hỏi ý kiến nhà gái và cô gái về cuộc hôn nhân. Được sự đồng ý của nhà gái, nhà trai chuẩn bị rượu, từ 4 đến 6 con gà và gạo nếp để tiến hành lễ ăn hỏi (bạo nhít). Đại diện nhà trai có ông mối và hai thanh niên (là anh em họ hàng hoặc bạn của chú rể) mang lễ sang nhà gái. Trong lễ ăn hỏi, nhà trai thông báo ngày cưới và giờ đón dâu, nhà gái thông báo đồ thách cưới. Đồng bào Sán Dìu cho rằng đồ thách cưới thể hiện giá trị của cô gái, do đó đồ thách cưới thường khá cao. Trong lễ cưới truyền thống của người Sán Dìu xưa, đồ thách cưới thường gồm: 60kg lợn móc, 40-60 lít rượu, gạo, chăn màn, hòm, 4 bộ quần áo cho cô dâu, một đôi hoa tai bằng vàng nặng 2 đồng cân và một số tiền mặt tương ứng với một con trâu. Sau lễ ăn hỏi, hai bên gia đình đã chính thức coi nhau là thông gia.

Lễ cưới (sênh ca chíu) của người Sán Dìu thường diễn ra trong vòng 3 ngày. Khi hai nhà bắt đầu dựng rạp (thường vào buổi chiều) cũng là lúc đoàn nhà trai mang đồ thách cưới sang nhà gái.  Theo phong tục, đoàn mang lễ sẽ ngủ lại nhà gái một đêm và đây cũng là đoàn đón dâu vào chiều hôm sau. Tất cả đồ lễ đều được dán giấy đỏ, đồng bào cho rằng màu đỏ là màu của hạnh phúc, niềm vui và sự đủ đầy.

Khi nhà trai mang lễ đến, nhà gái đặt một cành tre uốn cong có dán giấy đỏ trước cửa nhà. Nhà trai muốn vào nhà phải hát đối với nhà gái, đối được nhà gái mới cho vào. Cuộc hát vừa để thử tài ứng đối của nhà trai, vừa tạo bầu không khí vui tươi cho đám cưới.

Ngày hôm sau, nhà trai xin đón dâu. Cô dâu (thzin nhoóng) đầu trùm khăn che kín mặt, mặc áo váy nâu, vấn khăn. Ra khỏi nhà gái, gặp trẻ con chăng dây nhà trai phải hát hoặc cho tiền mới được qua. Khi đoàn đưa dâu về đến nhà trai, chú rể (thzin nhoóng cổông) đưa cô dâu đến lễ tổ tiên trước bàn thờ. Sau đó, cô dâu được đưa vào buồng cưới. Dưới chiếu trải giường cưới, bố mẹ chồng cũng để tiền cho đôi vợ chồng mới. Cô dâu được giữ số tiền này, để trong ngày làm dâu đầu tiên, trước khi làm bất cứ việc gì, như rửa bát, nấu cơm, gánh nước… thì phải bỏ tiền xuống chậu rửa, hồ, ao, suối... Theo quan niệm của đồng bào thì đây là một nghi lễ trình báo với thần làng, thổ công, thổ địa của nhà trai và xin được nhập vào cộng đồng mới.

Ngày thứ ba của đám cưới, nhà trai tổ chức ăn mừng lớn. Trong đám cưới có bà con họ hàng bạn bè gần xa và thôn bản đến dự. Sau đó, nhà trai chuẩn bị bánh chưng, chân giò lợn và cử chị gái chú rể hoặc nhờ bác ruột chú rể đưa cô dâu về nhà bố mẹ đẻ. Lễ này đồng bào gọi là chọn tháp cóc chéc (lễ lại mặt). Sau lễ lại mặt, cô dâu chú rể mới được động phòng.

Nét đẹp văn hoá của người Sán Dìu Quảng Ninh

Người Sán Dìu ở Quảng Ninh có kho tàng văn nghệ dân gian độc đáo. Tuy nhiên, do những biến cố của lịch sử đến nay, các phong tục, tập quán, nghi lễ gần như bị mai một hoặc thất truyền. Hiện duy chỉ có tiếng nói là còn được duy trì và lối hát soọng cô luôn được những người cao niên nơi đây gìn giữ và bảo tồn như chính cuộc sống của họ.

Người Sán Dìu di cư từ Trung Quốc vào Việt Nam khoảng trên 300 năm nay. Nơi đầu tiên họ đặt chân đến là Quảng Ninh. Từ đó, dần dần họ di chuyển vào các tỉnh trung du, miền núi, những khu vực bán sơn địa như Bắc Giang, Vĩnh phúc, Thái Nguyên, Bắc Kạn, Tuyên Quang... Người Sán Dìu ở Quảng Ninh sống tập trung ở một số địa phương như: Vân Đồn, Cẩm Phả và sống xen kẽ với các dân tộc khác ở các huyện: Đông Triều, Ba Chẽ, Tiên Yên, Đầm Hà, Hải Hà… Đến nay, số dân người Sán Dìu trên địa bàn tỉnh có khoảng 18.000 người, chiếm gần 1,53% dân số toàn tỉnh.

Soọng cô phát âm theo tiếng Hán nghĩa là xướng ca, tiếng Sán Dìu nghĩa là ca hát. Soọng cô được lưu truyền từ đời này sang đời khác, trở thành một nhu cầu tinh thần không thể thiếu được trong đời sống sinh hoạt, lao động sản xuất của người Sán Dìu ở Quảng Ninh. Soọng cô là một thể loại dân ca trữ tình với lời hát đối đáp nam nữ, gần giống như các làn điệu sli, lượn của người Tày, Nùng và sình ca của người Cao Lan. Mỗi bài ca là một bài thơ được viết theo thể “thất ngôn tứ tuyệt”, ghi chép bằng chữ Hán và lưu truyền trong dân gian. Từ đời này sang đời khác, thế hệ này sang thế hệ khác, người Sán Dìu đã hát soọng cô. Họ say mê hát bởi soọng cô bắt nguồn từ cuộc sống bình dị, chất phác, nói lên tâm tư, tình cảm, ước vọng của người dân lao động.

Ngày hội đầu xuân, ngày tết, ngày cưới là dịp trai gái Sán Dìu tổ chức soọng cô. Trai làng này đến hát với gái làng kia và ngược lại, mỗi tốp dăm bảy người, có khi tới mươi người. Gia đình nào được trai gái tổ chức hát tại nhà mình thì coi đây là một vinh hạnh nên tiếp đón niềm nở và hào phóng. Ngày mấy bữa ăn thịnh soạn, đêm đến lại thêm bữa “cơm tạo” (sệch cộ cang), chủ nhân mới yên lòng. Thông thường, trai gái hát thâu đêm đến sáng, ngày nghỉ, đêm lại hát, càng hát càng say, có khi kéo dài hàng tuần. Trong khi trai gái trao đi đổi lại những tiếng hát tâm tình thì mọi người kéo nhau tới dự cũng mê say chẳng kém người trong hội. Đối với người già, đây còn là dịp sống lại những kỷ niệm đẹp của buổi thiếu thời. Với tuổi trẻ là chia sẻ niềm vui với những người trong cuộc…

Đến ngày chia tay, họ lưu luyến chẳng nỡ rời nhau, có khi ra tới cổng làng, chủ nhà lại ra mời về hát tiếp. Ngoài ngày hội, ngày tết, nhiều khi trai gái cũng tổ chức hát soọng cô vào các buổi chợ phiên, trai gái tụm năm, tụm ba hát với nhau, trước là để làm quen sau thổ lộ tình yêu. Ngoài hát đối đáp của nam nữ, người Sán Dìu còn có hát đám cưới (sênh ca chíu cô). Mỗi khi có đám cưới, nhà trai nhất thiết phải lựa chọn cho được một người đại diện gọi là “quan lang đầu” (tạm long thoi). Quan lang phải là người có tài ăn nói, hiểu biết rộng, ứng khẩu nhanh và phải thuộc một số bài hát đám cưới. Trong lễ cưới sẽ diễn ra những cuộc đối xướng hết sức sôi nổi nhưng lịch thiệp giữa đại diện nhà trai và đại diện nhà gái. Lời ca đám cưới rất văn hoa, bóng bẩy, ví von tế nhị để mời chào mọi người tới dự; giới thiệu của hồi môn, chúc mừng cô dâu, chú rể. Lời hát đám cưới cũng rất dồi dào và mỗi vùng, địa phương lại có màu sắc riêng.

Ngoài ra, trong phong tục của người Sán Dìu còn có hát khấn thần linh (sọng cong hay sọng chịu) lối hát khấn này do các thầy cúng (say hu) diễn xướng sọng cong, sọng chịu mang màu sắc huyền bí. Hay hát Kẹo thạn - lối hát khóc trong đám ma. Kẹo thạn là lời chia ly với người thân, là lời than tiếc thương của người sống với kẻ xấu số...

Hiện tại soọng cô của người Sán Dìu đã phần nào bị mai một, lối hát chỉ còn lại trong những câu chuyện của người già. Còn nam nữ thanh niên dường như không còn biết hát soọng cô. Trong những đêm hội, đám cưới, hát soọng cô được thay thế dần bằng những bài hát mới. Vì vậy, năm 2008, Sở Văn hoá - Thể thao và Du lịch đã triển khai nghiên cứu Đề tài “Sưu tầm, nghiên cứu, đề xuất giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá dân gian cổ truyền của người Sán Dìu ở tỉnh Quảng Ninh”, trong đó có phục dựng lại tục hát soọng cô. Tuy nhiên, đề tài chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu, sưu tầm, phục dựng mà chưa có phần phát huy giá trị trong cuộc sống đương đại. Thiết nghĩ, để soọng cô thực sự sống lại, đòi hỏi các cấp uỷ Đảng, chính quyền cùng ngành văn hoá, thể thao và du lịch cần có chương trình, kế hoạch sưu tầm, bảo tồn phát huy vốn văn hoá cổ. Mỗi xã, mỗi vùng cần đầu tư, xây dựng nhà văn hoá dân tộc, tập hợp đội ngũ nghệ nhân, hạt nhân văn nghệ dân gian, nhằm bồi dưỡng khuyến khích họ sưu tầm, bảo tồn, truyền dạy cho thế hệ trẻ kế tục, phát triển vốn văn nghệ dân gian quý giá của từng dân tộc trong tỉnh Quảng Ninh.

Theo kết quả điều tra dân số năm 2009, người Sán Dìu ở Quảng Ninh có gần 21.000 người, cư trú ở 4 thành phố, 1 thị xã và 9 huyện. Trong đó, nhiều nhất là Vân Đồn (hơn 6.000), kế đến là Cẩm Phả (hơn 5.600), Hoành Bồ (khoảng 4.000), Tiên Yên (gần 2.000)...

Trong những lần đi điền dã, lấy tư liệu viết bài, đặc biệt là dịp Sở VH,TT&DL triển khai đề tài khoa học bảo tồn, phát huy các giá trị văn hoá dân gian của người Sán Dìu (tháng 11-2008), tái hiện tục hát Soọng cô trong đám cưới của người Sán Dìu ở xã Bình Dân (Vân Đồn), tiếp xúc, tìm hiểu từ những người cao tuổi trong thôn, xã; các nhà nghiên cứu về dân tộc học của Trung ương mà tôi có dịp hiểu hơn về hôn nhân truyền thống của người Sán Dìu trước đây.

Xã Bình Dân là nơi người Sán Dìu cư trú từ lâu đời và tập trung nhất của huyện Vân Đồn. Toàn xã có khoảng 1.300 nhân khẩu thì có tới trên 90% là người Sán Dìu. Những người già trong làng kể rằng, hôn nhân của người Sán Dìu, theo phong tục truyền thống xưa thì việc cưới hỏi chủ yếu do nhà trai chủ động. Nhà có con trai lớn, đến tuổi dựng vợ thì nhờ anh em, bạn bè xem có cô gái nào như ý thì giới thiệu cho. Theo nghi thức truyền thống, việc cưới xin của người Sán Dìu phải tiến hành đủ các bước: Lễ dạm hỏi, lễ so tuổi, lễ ăn hỏi, lễ dứt lời, lễ cưới chính thức và lễ lại mặt.

Trong lễ dạm hỏi (người Kinh gọi là lễ dạm ngõ), chọn được dâu tương lai ưng ý, nhà trai sẽ nhờ người thân làm mối mang lễ vật sang nhà gái để ngỏ lời. Lễ vật gồm chục quả cau, vài lá trầu, một chai rượu và ít bánh kẹo. Sau lời ngỏ của ông mối, nhà gái sẽ trao lá số của con gái mình gồm ngày sinh, tháng đẻ, tên cho người mối mang về.

Lựa ngày tốt, ông mối mang lá số của cô gái nhờ thầy cúng xem với tuổi chàng trai có hợp nhau không. Thông thường, hai gia đình tôn trọng ý kiến của thầy cúng. Nếu hợp, ông mối sẽ báo lại cho nhà gái việc xem lá số đã thành công. Ông mối cũng thông báo cho nhà trai biết để chuẩn bị lễ ăn hỏi.

Lễ ăn hỏi được tiến hành sau lễ so tuổi khoảng 1-3 tháng. Thông thường, lễ vật thách cưới gồm: Tiền mặt, thịt lợn, rượu, quần áo cô dâu, chăn, màn, vòng tay, gà. Số tiền và lễ vật sẽ do ông mối bàn bạc với đại diện nhà gái.

Trước lễ cưới khoảng 1 tháng là lễ dứt lời. Ông mối đưa sang nhà gái một nửa số tiền dẫn cưới, nửa còn lại sẽ đưa vào lễ cưới chính thức. Nhà trai nhờ thầy cúng chọn ngày tốt để đón dâu, xin cưới. Người Sán Dìu kiêng các ngày mồng 4, 8, 12, 20, 25 vì đây là những ngày trực xung với ông bà nội, ngoại. Trường hợp bắt buộc phải tổ chức vào ngày đó thì ông bà không đến dự để tránh hạn. Sau khi thông báo ngày cưới cho nhà gái xong, nhà trai mới được đi mời và chuẩn bị mọi công việc cho đám cưới.

Người Sán Dìu thường tổ chức lễ cưới vào tháng 10 âm lịch hàng năm. Khi hai nhà dựng rạp cũng là lúc nhà trai đem nốt số lễ vật đã ghi trong hôn thư sang nhà gái. Trong đoàn đi đón dâu, ông trưởng đoàn đại diện họ nhà trai (gọi là quan lang trưởng) phải là người giỏi ăn nói, đối đáp. Các lễ vật đều được dán giấy đỏ, tượng trưng cho màu của hạnh phúc.

Khi đoàn nhà trai tới cổng nhà gái, nhà gái cử người khiêng bàn ra, đặt trên đó đèn, ấm chén, trầu cau cùng cành tre dán giấy đỏ chắn ở cổng hát đố nhà trai. Đại diện nhà gái hát soọng cô, nhà trai phải đối lại mới được vào nhà, nếu không đối được sẽ phải nộp phạt một ít tiền và trầu cau. Sau cuộc hát đối đáp gay cấn mà vui vẻ, nhà gái sẽ dọn bàn ghế để nhà trai vào nhà. Vào nhà, ông trưởng đoàn sẽ làm lễ trình báo với tổ tiên nhà gái và xin phép nhà gái cử người ra nhận lễ vật. Nhà gái nhận rồi mời mọi người dự cơm tối.

Sau bữa cơm tối là lễ Khai hoa tửu là một trong những lễ không thể thiếu trong đám cưới của người Sán Dìu. Lễ vật do nhà trai chuẩn bị trước, gồm 2 quả trứng luộc, hai sợi chỉ đỏ xuyên qua quả trứng và mỗi bên buộc 2 đồng xu. Trứng đặt vào đĩa, có lót giấy đỏ, bên cạnh hũ rượu mở sẵn. Sau khi cúng tổ tiên, đại diện nhà gái ra câu đối để đại diện nhà trai đối lại. Sau cùng, hai quả trứng được bóc vỏ, lấy lòng đỏ hoà vào rượu để mọi người cùng uống, người cao tuổi uống trước, người trẻ uống sau. Mọi người cùng hát soọng cô chúc mừng cô dâu chú rể hạnh phúc. Mọi người ở lại bên nhà gái để hôm sau đưa cô dâu về nhà chồng.

Ngày hôm sau, đến giờ xuất phát, cô dâu bước ra khỏi ngưỡng cửa được anh trai ruột cõng ra khỏi giọt tranh 3 bước thì đặt xuống. Cô dâu được phủ miếng vải đỏ lên đầu, đi từng bước nặng nề, tỏ vẻ quyến luyến cha mẹ. Trên đường về, nếu có suối thì chú rể phải cõng cô dâu. Qua mỗi con suối hay rãnh nước, cô dâu phải thả xuống mấy đồng tiền lẻ để cầu may mắn. Đến gần nhà chồng, trời mà chưa tối, đoàn phải dừng lại cổng làng, chờ xẩm tối, nhà trai đem trầu nước ra mời vào nhà. Nhà trai tổ chức cỗ ăn mừng cô dâu mới. Cô dâu làm thủ tục nhận mặt họ hàng. Suốt đêm, trai gái đua nhau hát mừng cô dâu, chú rể hạnh phúc cho tới sáng…

Ngày nay, lễ cưới xin của người Sán Dìu đã giản tiện hơn. Một số yếu tố như hát đố, lễ khai hoa tửu, tục cõng cô dâu… đã không còn. Cái sự đổi thay “được”, “mất” đó diễn ra không chỉ với riêng người Sán Dìu mà còn với cả nhiều dân tộc khác trên địa bàn tỉnh nói riêng, cả nước nói chung.

Tục cưới hỏi của người sán dìu ở vi sơn đông sơn yên thế, bắc giang

Tục cưới hỏi của người Sán Dìu ở Vi Sơn, Bắc Giang

Nét đẹp tục cưới của người Sán Dìu ở bản Hạ - Lục Ngạn - Bắc Giang