1
Chi Cúc vạn thọ (danh pháp khoa học: Tagetes) là một chi của khoảng 60 loài cây thân thảo một năm và lâu năm trong họ Cúc (Asteraceae). Chúng có nguồn gốc tại khu vực kéo dài từ tây nam Hoa Kỳ qua Mexico và về phía nam tới khắp Nam Mỹ.
Ý nghĩa của hoa vạn thọ
Chúng được biết đến với tên gọi chung là cúc vạn thọ (không nhầm với chi Cosmos), hay cúc vạn thọ Mexico(cempasúchil), cúc vạn thọ châu Phi (thường được dùng để chỉ các giống và cây lai ghép của T. erecta, mặc dù loài này không phải là cây bản địa của châu Phi), hay cúc vạn thọ Pháp (thường được dùng để chỉ các giống và cây lai ghép của T. patula, phần nhiều trong số đó được phát triển tại Pháp mặc dù loài này không phải là cây bản địa của quốc gia này). Có ít nhất một loài là cỏ dại đã hợp thủy thổ của châu Phi, Hawaii và Australia. Tại Việt Nam, cúc vạn thọ được trồng chủ yếu là các giống của T.patula.
Các loài khác nhau có kích thước cao từ 0,05-2,2 m. Chúng có các lá lông chim màu xanh lục với hoa từ trắng, vàng kim, da cam, vàng tới gần như đỏ, đường kính khoảng 0,1 tới 4–6 cm, nói chung với cả các chiếc hoa tia và đĩa chiếc hoa.
Tán lá của cúc vạn thọ có mùi thơm như xạ và hăng, mặc dù các giống, thứ sau này đã được tạo ra là không có mùi. Người ta cho rằng làm như thế để ngăn cản một số côn trùng (mặc dù người ta đã ghi nhận thấy chúng vẫn bị một sốấu trùng của các loài cánh vẩy phá hại, như Melanchra persicariae) cùng các loài giun tròn phá hại. Tagetes vì thế thường được sử dụng trong vai trò của cây đồng hành. T. minuta, có nguồn gốc Nam Mỹ, đã được sử dụng làm một trong những nguồn tinh dầu, gọi là dầu cúc vạn thọ, trong công nghiệp sản xuất nước hoa cũng như làm chất tạo hương vị cho công nghiệp chế biến lương thực-thực phẩm và thuốc lá tại Nam Phi, nơi mà loài này cũng là hữu ích trong việc cải tạo đất bỏ hoang. Một vài loài lâu năm có sức kháng cự chống lại hươu, nai, thỏ, lợn cỏ pêcari và động vật gặm nhấm.
Cúc vạn thọ (gọi tắt là vạn thọ) ở miền Nam Việt Nam
Vạn thọ có thời gian giữ bông nở kéo dài khá lâu, ngay cả khi thân và lá đã tàn, nên người Việt từ xưa đã chọn loại cây này để dâng cúng.
Cúc vạn thọ được thu thập từ hoang dã cũng như canh tác trồng trọt cho mục đích y học, nghi lễ và trang trí. Loài cây này nhân giống rất dễ dàng bằng cách gieo hạt, phát triễn nhanh, thời gian thu hoạch ngắn. Nó được trồng rộng rãi như một loài cây cảnh thương mại.
Cúc vạn thọ mang ý nghĩa của sự đau buồn, nổi thất vọng, lòng ghen ghét. Ngoài ra nó còn tượng trung cho sự trường tồn vĩnh cửu. Trong tiếng Hy lạp cổ, tên của nó có nghĩa là “bông hoa của người chết” vì thế nó được sử dụng trong tín ngưỡng, để trang trí trên bàn thở và trồng trong các nghĩa trang, lăng mộ.
Bên cạnh đó, ở Trung Mỹ, cúc vạn thọ dùng để rửa xác chết. Ở Mexico và nhiều nước phương Tây, loài hoa này tượng trưng cho ngày tôn vinh người chết (Day of the Dead) thường diễn ra vào ngày 2 tháng 11 hằng năm. Trong tiếng Thái, cúc vạn thọ có nghĩa là “ngôi sao lấp lánh”. Đây là loài hoa biểu tượng của Mmbai (Thái lan).
Ta thường thấy vào dịp tết, mọi nhà thường có những chậu cúc vạn thọ để trang trí ngôi nhà của mình
Công dụng của hoa Cúc vạn thọ
Trong y học
- Y học cổ truyền: Cúc vạn thọ được khuyến cáo có công dụng chủ yếu trong điều trị các bệnh tiêu hóa như đau dạ dày, tiêu chảy, đau bụng, làm mát dạ dày, gan, mật, trị nôn mửa, kiểm soát ký sinh trùng trong ruột (V. giun) và chữa chứng đầy hơi, khó tiêu. Ngoài ra nó còn là một vị thuốc chữa đau răng ở trẻ em.
- Y học hiện đại: Ngày nay, cúc vạn thọ sử dụng để trích xuất lutein, một chất chống oxy hóa. Nó có công dụng cải thiện thị giác, chữa trị các bệnh về mắt như đục thủy tinh thể, thoái hóa điểm vàng, bệnh sợ ánh sáng…
Trong nông nghiệp
- Trong trồng trọt: Cúc vạn thọ được sử dụng để đẩy lùi giun tròn, nó có hiệu quả nhất chống lại các loài tuyến trùng Pratylenchus penetrans gây bệnh cho cây trồng. Trong các tài liệu của Thái Lan đã chứng minh được cúc vạn thọ có khả năng hấp thụ thạch tính (asen) tích lũy khoảng 41% trong lá, đây là loài có thể cải thiện đất ô nhiễm bởi chất trừ sâu và thuốc bảo vệ thực vật. Cúc vạn thọ chứa α-Tertienyl là một trong những thành phần quan trọng của hoạt tính sinh học giúp cải thiện đất.
- Trong chăn nuôi: Nó được sử dụng làm thực phẩm cho gà, giúp tăng lòng đỏ trứng và màu sắc của vỏ tươi sáng, đậm hơn.
Trong công nghiệp thực phẩm
- Tinh đầu hoa cúc vạn thọ màu vàng/màu cam là màu thực phẩm phổ biến(E161b). Nó được chấp thuận cho sử dụng ở các nước châu Á trong khối EU, Úc và New Zealand. Tuy nhiên bị cấm ở Mỹ.
- Màu sắc vàng ngô trong các món ăn Ấn độ chính là màu sắc phụ gia được chiết xuất từ cúc vạn thọ. Tại Campuchia, lá non của cúc vạn thọ đươc sử dụng như một loại rau gia vị.
