Cách têm trầu - phong tục dân gian của người Việt

- Miếng trầu đạo ngãi tương tư

Không ăn cầm lấy cũng như ăn rồi

- Miếng trầu ai rọc ai têm

Miếng cau ai bổ mà nên vợ chồng

-Mua cau , chọn những buồng sai

Mua trầu chọn những trăm hai lá vàng

Cau tiện ngang , trầu vàng ngắt ngọn

Thời buổi này kén chọn làm chi

Sao em không lấy chồng đi

-Miếng trầu là miếng trầu vàng

Ăn rồi ta kết nghĩa chàng nên đôi

- Trầu xanh , cau trắng , chay hồng

Vôi pha với nghĩa , thuốc nồng với duyên

- Yêu nhau trao một miếng trầu

Giấu thầy giấu mẹ , đưa nhau ăn cùng

- Vườn em tốt đất trồng cau

Cho anh trồng ghé bụi trầu một bên

Bao giờ cau nọ tốt lên

Trầu kia bén ngọn ta nên vợ chồng

-Tuổi em mười tám đang tròn

Rắp mua trầu lộc cau non để nhà

Để mà thết khách đàng xa

Bây giờ thấy khách lòng đà mừng thay

Gió hương đưa khách tới đây

Trầu têm cánh phượng hai tay bưng mời

-Trầu này ai dạm em đây

Hay là bông vải mẹ thầy em cho

Trầu này thực của em têm

Trầu phú trầu quý trầu nên vợ chồng

Trầu này bọc khăn tơ hồng

Trầu này kết nghĩa loan phòng từ đây

- Trầu đà có đây , cau đã có đây

Nhân duyên chửa định trầu này ai ăn

Trầu này trầu túi , trầu khăn

Cùng trầu giải yếm anh ăn trầu nào

- Trầu bọc khăn trắng cau tươi

Trầu bọc khăn trắng đãi người xinh xinh

Ăn cho nó thoả tâm tình

Ăn cho nó hả sự mình sự ta

-Trầu này trầu quế trầu hồi

Trầu loan , trầu phượng , trầu tôi , trầu mình

Trầu này trầu tính , trầu tình

Trầu nhân , trầu ngãi , trầu mình lấy ta

- Trầu này sáu miếng rõ ràng

Bỏ ra cơi thiếc mời chàng , chàng ơi

Trầu em trầu quế vừa vôi

Chàng ăn một miếng kết đôi vợ chồng

-Trầu này cúc , trúc ,mai đào

Trầu này thục nữ anh hào sánh đôi

Trầu này trầu quế , trầu hồi

Trầu này thục nữ ước người trượng phu

-Trầu không vôi ắt là trầu nhạt

Cau không hạt ắt là cau già

Mình không lấy ta ắt là mình thiệt

Ta không lấy mình ta biết lấy ai

-Trầu anh têm những hôm qua

Cau anh mới bổ nó ra con rồng

Trầu anh têm đã có công

Trầu mặn trầu nồng ăn chẳng có chê

-Vợ chồng ăn miếng trầu cay

Phải đâu khách lạ mà khay xà cừ

-Vào vườn hái quả cau xanh

Bổ ra làm tám mời anh xơi trầu

Trầu này têm những vôi tầu

Giữa đệm cát cánh , hai đầu quế cay

Trầu này ăn thật là say

Dù mặn , dù nhạt , dù cay , dù nồng

Dù chẳng nên đạo vợ chồng

Xơi năm ba miếng kẻo lòng nhớ thương

Cầm lược thì nhớ đến gương

Cầm khăn nhớ túi , nằm giường nhớ nhau

-Tay cầm trái cau vừa đi vừa bổ

Tay nhấc ngọn trầu vừa trổ vừa têm

Đôi ta trong ấm ngoài êm

Xa nhau đằng đẵng bao đêm em khóc thầm

-Trầu này trầu tính trầu tình

Trầu têm cánh phượng , trầu mình trầu ta

Trầu này trong tráp bỏ ra

Trầu têm cánh phượng , cau vừa chạm xong

Miếng trầu có bốn chữ tòng

Xin chàng cầm lấy vào trong thăm nhà

Nào là chào mẹ chào cha

Cậu cô chú bác mời ra xơi trầu

-Miếng trầu là miếng trầu cay

Làm cho bể ái khi đầy khi vơi

Miếng trầu têm để trên cơi

Nắp vàng đậy lại đợi người tri âm

Miếng trầu kèm bức thư cầm

Chờ cho thấy khách tri âm sẽ chào

Miếng trầu têm ở trên cao

Chờ cho thấy khách má đào mới cam

Miếng trầu têm để bên Nam

Mang sang bên Bắc mời chàng hôm nay

Miếng trầu xanh rõ như mây

Hạt cau đỏ ối như dây tơ hồng

Miếng trầu như trúc như thông

Như hoa mới nở như rồng mới thêu

Dùng trầu cau để ăn thì lá trầu được cắt nhỏ, có phết tí vôi (loại vôi ăn trầu) và cuốn lại (gọi là “têm trầu” - có thể têm bình thường hoặc têm tạo dáng có đôi cánh bay gọi là têm trầu cánh phượng). Loài chim phụng, con đực gọi là hoàng, con cái gọi là phượng. Têm trầu cánh phượng và bổ miếng cau cánh hoàng còn thể hiện biểu tượng hành phúc lứa đôi như đôi chi phượng chim hoàng). Trái cau được cắt (bổ) làm sáu hoặc 8 miếng.

Người Việt đựng trầu cau bằng nhiều cách:

Hộp đựng trầu



tráp quế (bằng vỏ cây quế)

mâm trầu cưới

buồng cau

cơi trầu

cơi đựng trầu bằng đồng

Dùng trầu cau là thói quen đã thành nếp trong đời sống xã hội, sản xuất và sinh hoạt thường ngày, được mọi người Việt Nam công nhận và làm theo. Miếng trầu (kèm vôi hồng và theo miếng cau) tuy rẻ tiền nhưng chứa đựng nhiều tình cảm ý nghĩa, giàu nghèo ai cũng có thể có, vùng nào cũng có.

Sau đây là một số sinh hoạt văn hóa có sử dụng trầu cau ở Việt Nam, những điều này được người Việt diễn tả bằng nhiều câu thơ lục bát:
Miếng trầu đi đôi với lời chào:
Tiện đây ăn một miếng trầu
Hỏi rằng quê quán ở đâu chăng là
"Đầu trò tiếp khách" là trầu, quí nhau mời trầu, ghét nhau theo phép lịch sự cũng mời nhau ăn trầu nhưng trái cau sẽ bị bổ thành nhiều miếng mỏng hơn - "cau sáu bổ ra thành mười".
Thương nhau cau sáu bổ ba
Ghét nhau cau sáu bổ ra thành mười
Đặc biệt "trầu là đầu câu chuyện" giao duyên giữa đôi trai gái:
Lân la điếu thuốc miếng trầu,
đường ăn ở dễ chiều lòng bạn lứa
***

Trầu vàng nhá lẫn trầu xanh
Duyên em sánh với tình anh tuyệt vời.
Mời trầu không ăn thì trách nhau:
Đi đâu cho đổ mồ hôi
Chiếu trải không ngồi trầu để không ăn.
Và người kia sẽ cho biết lý do:
Thưa rằng bác mẹ tôi răn
Làm thân con gái chớ ăn trầu người.
Khi đã quen hơi bén tiếng, trai gái cũng mượn miếng trầu để tỏ tình, nhất là các chàng trai nhờ miếng trầu mà tán tỉnh:
Từ ngày ăn phải miếng trầu
Miệng ăn môi đỏ dạ sầu đăm chiêu.
Hoặc: Một thương, hai nhớ, ba sầu
Cơm ăn chẳng được, ăn trầu cầm hơi.

Miếng trầu thực ra là không đắt đỏ gì, người ta bảo "ba đồng một mớ trầu cay" nhưng phải có "miếng trầu” mới được nên “dâu nhà người".


Theo tục lệ, nhà ai có con gái gả chồng, sau khi làm Lễ ăn hỏi xong cũng đem cau trầu cau biếu hàng xóm và bà con nội ngoại. Vì miếng trầu là tục lệ, là tình cảm nên ăn được hay không cũng chẳng ai chối từ . Thời xưa, ăn trầu còn sợ bị bỏ "bùa mê", "bùa yêu" nên người ta có thói quen:
Ăn trầu thì mở trầu ra
Một là thuốc độc hai là mặn vôi.
Vôi ăn trầu được chọn kỹ, ngoài loại vôi trắng còn có vôi pha màu hồng cánh sen. Vôi đựng trong “bình vôi” - sản phẩm mỹ thuật được làm bằng gốm sứ, đất nung, đồng.

Bình vôi Việt tk 19

Bình vôi thế kỷ 18







Các cụ càng già ngày trước nghiện trầu, nhưng không còn răng nên phải giả trầu cau trong chiếc cối đồng nho nhỏ; vì vậy, "đi đâu chỉ những cối cùng chày" (Nguyễn Khuyến). Cối chày giã trầu làm bằng đồng, chỉ bỏ vừa miếng cau, miếng trầu, miếng vỏ nhưng trạm trổ rất công phu.

Cối giả trầu (bằng đồng)

Ở Việt Nam, trầu cau là "đầu trò tiếp khách", biểu tượng sự tôn kính, phổ biến dùng trong các lễ tế thần, tế gia tiên, lễ tang, lễ cưới, lễ thọ, lễ mừng...
***
Trầu cau vừa là sản phẩm văn hóa nhưng chính nó cũng có những yêu cầu khi sử dụng - văn hóa ăn trầu.
Têm trầu cũng đòi hỏi phải có mỹ thuật, miếng trầu lễ cưới têm cánh phượng có cau vỏ trổ hoa, "cau già dao sắc" thì ngon. Bày trầu trên đĩa, hạt cau phải sóng hàng, trầu vào giữa, đĩa trầu bày 5 miếng hoặc 10 miếng, khi đưa mời khách phải bưng hai tay. Tế gia tiên thì trầu têm, còn tế lễ thiên thần thì phải 3 là trầu phết một tí vôi trên ngọn lá và 3 quả cau để nguyên .
Ăn trầu là phong tục cổ truyền của người Việt. Tương truyền có từ thời Hùng Vương và gắn với một câu chuyện cổ tích nổi tiếng: Chuyện Trầu Cau.
Tóm tắt
Ngày xưa, một nhà quan lang họ Cao sinh được hai người con trai giống nhau như hai giọt nước, thật khó phân biệt ai là anh, ai là em. Khi hai anh em đến tuổi 17, 18 thì cha mẹ đều qua đời cả. Anh em lại càng yêu thương nhau nhiều hơn.
Hai anh em đến xin học ông đạo sĩ họ Lưu. Thấy hai anh em chăm chỉ học hành, lại đứng đắn nên thầy quý như con. Ông đạo sĩ có một cô con gái xinh đẹp tươi giòn, tuổi đã 16, 17 sinh lòng yêu mến hai chàng trai, muốn kết duyên với người anh như không thể phân biệt được người nào là anh, người nào là em. Sau đó, cô mới nghĩ ra một kế: dọn 2 bát cháo mà chỉ đặt một đôi đũa rồi mời hai anh em cung ăn. Người em lễ phép nhường đôi đũa cho người anh ăn trước. Cô gái xinh đẹp xin phép cha mẹ cho được lấy người anh làm chồng.
Từ ngày lấy vợ, người anh hình như dồn tất cả tình yêu cho vợ nên tình cảm anh em không còn được thắm thiết như trước nữa. Người em buồn tủi vô cùng. Một lần đi nương về, trời đã tối, cô gái họ Lưu từ buồng ra gặp người em tưởng là chồng, vội ôm chầm lấy. Người em vội kêu lên, cả hai đều xấu hổ. Còn người anh thì lại nghi ngờ chị dâu và em chồng có tình ý gì nên càng hững hờ với em hơn trước. Một buổi chiều, ở nhà một mình, trống vắng, buồn tủi, cô đơn, người em đã bỏ nhà ra đi, đi mãi vào tận khu rừng âm u. Trời tối mịt, người em vẫn đi. Trăng đã lên. Phía trước là một con suối rộng, sâu, nước xanh biếc, chẳng lội qua được. Chàng ngồi bên bờ suối mà khóc, khóc mãi. Sương khuya lạnh thấm vào cõi lòng cô đơn. Chàng chết mà vẫn trơ trơ, biến thành một tảng đá.
Thấy em bỏ nhà ra đi mãi chưa về, người anh đi tìm em. Lại ngồi trước con suối, người anh rầu rĩ than khóc, ngất đi rồi chết cứng, hoá thành một cây không cành mọc thẳng đứng bên tảng đá. Người vợ lại bỏ ra đi tìm chồng, tìm em. Lạ thay người lại đi theo con đường vào rừng xanh, cũng đến bờ suối, ngồi cạnh tảng đá, dưới gốc cây. Nàng vô cùng đau khổ khóc than, mình gầy xác ve, chết tự lúc nào, biến thành một cây leo quấn chặt lấy cái cây không cành mọc bên tảng đá. Trong vùng, ai cũng thương tâm.
Một lần vua Hùng đi qua con suối ấy, nhân dân đem truyện ba người kia kể lại cho vua nghe. Vua bảo thử lấy quả ở cây không cành nghiền với lá cây leo thì một mùi thơm toả ra; nhai thử thấy thơm ngon đậm đà và nhổ vào tảng đá, lạ chưa bãi nước biến thành sắc đỏ. Nhân dân đặt tên cây không cành ấy là cây cau, cây dây leo là cây trầu, lại lấy tảng đá nung lên cho xốp để ăn với trầu, cau cho thơm miệng, đỏ môi.
***
Tục ăn trầu của dân ta có từ đấy. Trầu cau không thể thiếu trong lễ hội, trong cưới xin... Mỗi lần khách đến chơi nhà "miếng trầu là đầu câu chuyện" làm cho tình nghĩa thêm đẹp và đằm thắm, đậm đà. Truyện Trầu cau là một trong những truyện cổ tích thần kì sớm nhất ở Việt Nam. Truyện đã đã giải thích một cách nên thơ, cảm động, với bao tình tiết đậm đà chất trữ tình tục ăn trầu - một mĩ tục dân gian, biểu hiện một nét đẹp truyền thống lâu đời giàu bản sắc của nền văn hoá Việt Nam. Đồng thời còn ca ngợi tình nghĩa thắm thiết, thuỷ chung của anh em, vợ chồng trong gia đình. Cái chết của ba người-hai anh em họ Cao và cô gái họ Lưu- chỉ là một sự hoá thân kì diệu: cau - trầu - vôi. Cây cau toả bóng chở che cho hòn đá, cây trầu quấn chặt lấy thân cau. Cũng như trầu với cau ăn với tí vôi làm cho miệng thơm môi đỏ. Trầu cau đã gắn bó với lễ hội cổ truyền, trong giao tiếp của cộng đồng người Việt xưa nay.
Từ Chuyện cổ trên đay, nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu có bài TRẦU CAU với phần lời như sau
***
Ngày xưa có hai anh em nhà kia
Cùng yêu thương ở cùng nhau bỗng đâu chia lìa .
Vì hai người cùng yêu mến một cô gái làng bên ,
Nhưng người anh được kết duyên cùng nàng .
Vì như thế nên người em lòng buồn rầu bỏ ra đi khỏi làng . . .
(Người em : Lang Sinh)
Ôi ta buồn ta đi lang thang bởi vì đâu ?
Kìa sông sâu giòng êm reo như gợi mối sầu
nhìn nước cuốn lệ rơi tuôn biết sao vơi niềm riêng
Kìa mây sầu giăng chơi vơi
Làm sao dừng cho nhắn đôi lời
Giòng nước lờ trôi mây trắng cùng trôi qua chốn nao
nơi xa xôi anh say sưa cùng ai đang xe mối tình duyên .
Thôi hết rồi giấc mơ huyền .
Qua bao nhiêu ngày ta đi lang thang bởi vì đâu ?
Ôi ta buồn ta đi quyên sinh cũng vì ai . . .
(Tiếng vang hợp ca)
Tang tính tình tính tang tính tình bên sông sâu
tình Lang sinh thành phiến đá sầu thương theo ngày qua
Trông ngóng chờ tin không biết vì sao nên Tân sinh
Ra đi mong tìm em thương yêu nỗi niềm thương nhớ .
(Người anh : Tân Sinh)
Qua bao ngày ta đi lang thang cố tìm em
Giòng sông êm đềm trôi cuốn như vương tiếng buồn
nhìn nước cuốn lệ rơi tuôn
biết sao ngăn niềm thương
Trời xanh cùng mây bay cao
Rừng sâu tìm em biết phương nào ?
Nhìn chốn rừng hoang nghe tiếng rừng vang
trong gió ngàn như than van
Bao nhiêu đau lòng sao ta đâu thấy hình em .
Thôi hết rồi phút êm đềm
Qua bao ngày ta đi lang thang cố tìm em
Ôi ta buồn ta đi quyên sinh cũng vì em .
(Tiếng vang hợp ca)
Tang tính tình tính tang tính tình tang tính tình
bên sông sâu
Người Tân Sinh gần phiến đá thành cây cau trồi lên Trông ngóng chờ tin không biết chồng sao
Nên bâng khuâng ,
trong yêu thương nàng ra đi mong kiếm chồng yêu mến .
(Vợ Tân Sinh)
Đây cây rừng thông reo vi vu bóng chồng đâu ?
giòng sông ơi nào ai sớt cho vơi mối sầu ?
nhìn nước cuốn lệ rơi tuôn
Biết sao vơi niềm thương
Làn mây chiều đang giăng tơ
Nhìn mây lòng man mác mong chờ .
Kìa gío rừng lên xao xuyến lòn g em thương nhớ chàng ôi sao quên ?
Mây ơi xin đừng bay cho ta nhắn vài câu .
Cho thấy chồng bớt nguôi sầu .
ôi đây cây rừng thông reo vi vu biết làm sao ?
Đây hương hồn em xin theo anh đến trời cao .
(Tiếng vang hợp ca)
Tang tính tình tính tang tính tình tang tính tình
Bên sông sâu, niềm tương tư nàng chốc biến
thành ra dây trầu xanh .
Lưu luyến tình xưa âu yếm trầu leo
Quanh thân cau
Qua bao năm tình thiêng liêng
Thắm cùng mưa nắng . . .



...Cau già xa gốc trơ vơ
Trái đau trổ muộn bạc phơ mái đầu
Nửa đêm ngồi ngoáy cối trầu
Nghiền tan cay đắng trộn màu thời gian....
thơ Kiên Giang
***

Mâm trầu rước dâu - Lễ Thành hôn của Gấu bền Hoàng Hồ Ngọc Đức

hộ tống mâm trầu

Chợ Cầu, chợ Quán là các chợ lẻ, chợ phụ dọc đường, Nam Phố là tên cũ của phố Hàng Bè bây giờ, nơi xưa bán rất nhiều cau tươi, cau khô. Chợ Dinh gần dinh quan phủ Phụng Thiên (quãng phố Phủ Doãn và Ngõ Huyện bây giờ). Ngày nay, người Hà Nội ít ăn trầu hơn trước nên không còn những phố bán trầu mà tập trung phần lớn ở những chợ một số ít được đem bán rong. Người Hà Nội rất công phu trong cách chọn trầu. Cau ngon phải là cau bánh tẻ, không già, không non, vừa tới hạt (nửa màu, nửa hạt). Người sành ăn thường kén mua cau Đông ở tỉnh Hải Hưng (cũ). Từ tháng 8 có thêm cau miền Nam nhưng người ta ít ăn vì loại cau này nhiều hạt không ngon. Mua trầu phải chọn lá hơi ánh vàng, nhỏ, dày, tươi. Ngày trước có trầu không làng Chả ngon nổi tiếng vì lá nhỏ, vừa thơm vừa cay, để có được lá trầu như vậy người làng Chả ngày đó trồng trầu cũng rất công phu, dàn trầu không phải được trồng trên đất trồng gừng. Ngày nay người Hà Nội ăn trầu Hưng Yên, vào dịp lễ hỏi người ta mua trầu Tây Sơn vì lá to đẹp. Người sành ăn trầu chọn vôi xứ Đoài - Sơn Tây.

Bộ đồ ăn trầu của người Hà Nội gồm có: cơi đựng trầu bằng đồng hoặc quả trầu sơn khảm xà cừ, ống vôi chạm bạc, ống nhổ bằng đồng thau đựng quết trầu. Những cụ già ăn trầu còn có thêm cối giã trầu bằng đồng chạm trổ khá tinh vi chỉ bỏ vừa miếng trầu, miếng cau, vỏ để giã. Dao bổ cau phải sắc để bổ cau cho đẹp và hạt không bị vỡ. Cũng chỉ là "Quả cau nho nhỏ, lá trầu xanh" nhưng cách ăn trầu của người Hà Nội rất duyên dáng, họ ăn trầu không những làm đỏ môi, răng đen mà còn tạo nét môi cắn chỉ rất đẹp, Người ta không cho cả cau, trầu và rễ vào cùng một lúc mà ăn từng thứ một. Cau được nhai dập mới cho trầu vào và sau cùng là rễ quệt thêm một ít vôi, khi ăn người ta thường lấy tay quệt ngang miệng, lâu dần tạo thành nét môi cắn chỉ. Người xưa ăn trầu còn là để bảo vệ hàm răng của mình, chất chát của trầu cau làm cho lợi răng co lại ôm sát lấy chân răng, làm hàm răng cứng chặt lại không lung lay. Còn trong y học cổ truyền người Việt Nam xưa đã dùng trầu cau như một thứ thuốc chống bệnh sốt rét rừng một khi vào rừng sâu săn bắn hoặc xuống biển mò ngọc trai, săn bắt đồi mồi... Người Hà Nội nói riêng và người Việt Nam nói chung xưa kia coi việc têm trầu là một nghệ thuật. Qua cử chỉ têm trầu, ăn trầu để phán đoán phong cách, tính nết cũng như nếp sống của con người. Chính vì lẽ đó, khi đi xem mặt nàng dâu tương lai, nhà trai đòi bằng được cô gái ra têm trầu, trước là để xem mặt cô dâu, sau là để xem cử chỉ têm trầu của cô gái mà phán đoán tính nết. Miếng trầu têm vụng về là người không khéo tay; miếng trầu nhỏ miếng cau to là người không biết tính toán làm ăn; miếng trầu quệt nhiều vôi là người hoang phí không biết lo xa...

Ngày nay, ở Hà Nội hầu như chỉ những người trên 60 tuổi mới ăn trầu cho nên Hà Nội không còn cảnh mời trầu như A.de Rovodes - một người Pháp nói về việc ăn trầu của người Thăng Long thế kỷ XII: "Họ có tục đem theo một vài túi con đầy trầu cau đeo ở thắt lưng, họ để mở trong khi qua lại phố phường để mời bạn bè. Khi gặp họ bắt đầu chào hỏi nhau, rồi mỗi người lấy ở trong túi của bạn một miếng trầu để ăn". Tuy nhiên, quan niệm "miếng trầu là đầu câu chuyện" của người Hà Nội nói riêng và người Việt Nam nói chung vẫn được áp dụng ở những dịp hiếu, hỉ. Ngày Rằm, mồng Một hoặc các ngày lễ Tết hoặc trong những dịp lễ ăn hỏi, cưới xin của các gia đình Việt Nam vẫn không thể thiếu miếng trầu quả cau trên bàn thờ tổ tiên.

Trầu cau chỉ là một thứ nhai chơi, tuy đơn sơ nhưng lại có nhiều ý nghĩa trên lĩnh vực y học, tâm lý xã hội... dùng trầu cau còn là một truyền thống văn hoá của dân tộc. Ngày nay, không mấy ai ăn trầu nhưng nét đẹp đó vẫn được gìn giữ và áp dụng trong cuộc sống của người dân.

(ST).