TRẺ VỊ THÀNH NIÊN: Rất nhiều bậc cha mẹ không hiểu nổi tâm lý trẻ vị thành niên, nhất là những phụ huynh mới sang xứ người, còn đang căng thẳng tìm cách sinh tồn và tự bảo vệ hạnh phúc gia đình trước mọi sự đổi thay mới lạ toàn diện. Nhiều người không biết rằng có một sự khác biệt tâm lý lớn lao giữa một đứa trẻ (child) và một thiếu niên (teennager). Sự khác biệt này đôi khi làm cho cha mẹ bị “xốc” nặng, và khi cố tình khám phá ra nguyên ủy, thì lại có thể xẩy ra những chuyện ngoài tầm tay, không còn kiểm sóat được nữa. Một đặc tính nổi bật nhất trong việc thay đổi tâm lý là Sự Thay Đổi trong Im Lặng của thiếu niên, nam cũng như nữ. 1- Không tâm sự, không hỏi han: Điều làm cho cha mẹ lo lắng nhất là khi con trẻ tới tuổi “teen” (từ 13 tới 19 tuổi), chúng không còn tâm sự với bố mẹ nữa. Hỏi gì cũng chỉ ậm ừ cho qua. Cha mẹ nhìn vào mắt con mà không biết chúng đang nghĩ gì. Trước đó, thì suốt ngày ríu rít, lẩn quẩn bên chân bố mẹ, hỏi đủ thứ chuyện, rồi đột nhiên, im lặng một cách khó hiểu. Bố mẹ có gạn hỏi cũng chỉ lắc hay gật, ngoan ngoãn thì “dạ..”, không ngoan nữa thì trả lời dóng một bằng tiếng Việt, hoặc theo đa số nói tiếng Mỹ “no!” hay “yes”. Nếu cha mẹ cứ tiếp tục dồn ép con vào chỗ phải nói ra, chúng có thể tương luôn một câu: “Hãy để con yên được không?” (Just leave me alone!) Thật sự, chúng có rất nhiều câu hỏi và ý kiến mà chúng biết rằng cha mẹ chúng không đồng ý, nên chúng không nói nữa. Đến tuổi bắt đầu trổ giọng ồ ề, hay bắt đầu làm điệu, chúng luôn thắc mắc về đủ thứ chuyện như về phái tính (sex), về tình dục, tín ngưỡng, học vấn, liên hệ họ hàng, nhất là về nguồn gốc. Lúc chúng nhận ra mình không trắng như Mỹ, không cao như Mỹ, không nói nhanh như Mỹ, và không được tham dự nhũng trò chơi của thanh thiếu niên Mỹ như kết bồ (dating), uống ruợu, dùng thuốc tăng khoái cảm (high), và trao đổi tình dục, chúng cảm thấy như bị bỏ rơi. Muốn trò chuyện với bố mẹ thì ngại ngần, không biết “ông bà già lỗi thời” ấy có la mắng át đi không? Nếu không mắng, thì lại ngại có đủ trình độ để giải thích cho mình hiểu hay không? Một số trẻ hay lầm bầm sau lưng người lớn bằng những câu như “chỉ nói nhiều” (talkative) hay ngược lại, “chẳng biết cái gì cả” (old guy, dummy...) Do đó, nhiều bậc cha mẹ cảm thấy bực bội, và phản ứng rất mạnh khi con cái không còn hỏi ý kiến bố mẹ nữa. Họ buồn bã, âu lo và cho rằng mình đã thất bại không giáo dục nổi con cái do mình nuôi dậy. Từ chỗ lo âu đó, cha mẹ đi tìm những phương pháp giáo dục mới, nửa năn nỉ, nửa dọa nạt, cúp sinh hoạt vui chơi của con cái như cấm truyền hình, cấm chơi “gêm”, cấm nghe nhạc... Khi tất cả những biện pháp ấy đều vô ích, cha mẹ căng thẳng, buồn bã và một là cũng im lặng với con luôn, hai là giận dữ hơn trước, ba là thả nổi con cái. Họ không biết rằng đó là đặc tính chung của tất cả những đứa trẻ rời bỏ vai trò đứa “con nít” trong nhà để bước vào tuổi vị thành niên. Để có thể làm chủ tình hình, thực tế, cha mẹ nên để cho con cái có những khu vực riêng tư của chúng, đừng dồn ép chúng, đồng thời cũng cho con biết rằng, bất cứ lúc nào con cần đến bố mẹ, thì bố mẹ đã sẵn sàng trao đổi với con tất cả mọi việc, miễn sao con vui vẻ là được. 2- Không thích sinh hoạt chung với gia đình: Khi trở thành thiếu niên, trẻ tự nhiên thích tách rời ra khỏi sinh hoạt chung của gia đình; đi chợ, đi chùa hay đi nhà thờ với bố mẹ một cách miễn cưỡng, chỉ trừ khi em gái thích đi “shopping” mua sắm gì đó, thì bám lấy chân mẹ mà thôi. Chúng cần nhiều giờ riêng tư để nói chuyện với bạn qua điện thoại, để ngồi một mình suy tư, để tham gia vào một số sinh hoạt trong trường lớp, sinh hoạt của riêng nhóm bạn của chúng... Những giờ riêng này, gộp lại, thành một khối lượng thời gian lớn xa cách gia đình. Cha mẹ thường không chấp nhận tính nết này. Mọi lần gọi đi chơi là đứa con cưng la lên, thích thú, nay đột nhiên giở chứng ra đòi ở nhà! Nhiều cha mẹ nổi nóng, la hét lên, càng làm cho chúng khó chịu thêm. Khóc lóc, tranh luận mãi, chúng cũng chỉ nói có một câu: “Con muốn ở nhà thôi!” Có bà mẹ gầm lên: “Ở nhà để lại dúi đầu vào cái điện thoại suốt ngày luôn, hả!” Hay “Lại cắm đầu cắm cổ vào ba cái gêm, gêm...” Nếu lần đầu mà trẻ thua, bị bắt buộc đi; lần sau, chúng sẽ kiếm thêm nhiều mánh hơn để được ở nhà một mình. Dần dần, chúng thấy thích cái trò mèo chuột ấy mà xa lánh bố mẹ nhiều hơn, cho đến khi trưởng thành, thì không còn gì có thể giữ chúng được nữa. Bậc phụ huynh khôn ngoan thì khi con không chịu đi chung nữa, nên để chúng ở nhà, nhưng giao một việc gì cho chúng làm, và hứa sẽ mang quà về cho chúng. Khi về, nên kể lại những điều vui kiếm được trong chuyến đi, và khôn khéo hỏi chúng những gì xẩy ra ở nhà. Đừng giận dữ, chỉ có thể tỏ vẻ buồn vì thiếu vắng, nhớ nhung chúng mà thôi, chúng sẽ ân hận, và lần sau sẽ tự động đòi đi theo. 3- Thay đổi tính nết đột ngột: Vui đó, buồn đó, vừa ca hát xong lại ngồi lầm lầm lì lì, hay nổi cọc, càm ràm, mới tỏ vẻ yêu thương bố mẹ xong lại dở giọng sẵng... Những đổi thay đột ngột như mưa rào ở Việt Nam cũng chỉ là biến chứng của tuổi “teen” mà thôi. Chả có chi là quan trọng. Cha mẹ đừng quan tâm quá đáng đến những cơn mưa rào đó, rồi làm lớn chuyện lên. Kệ chúng, cơ thể chúng đang vươn lên, đang nứt da, căng xương, nở thịt, có rất nhiều nguyên nhân làm chúng như những con khỉ con, hờn hờn dỗi dỗi, không có chi quá đáng, cha mẹ chỉ nên nhìn ngắm, tự tìm hiểu lấy, và mặc cho chúng tự do. Chỉ khi nào có triệu chứng mắc bệnh trầm cảm, có những biểu hiện sâu sắc, lặp đi lặp lại, thì mới tìm cách can thiệp khéo léo. Như ủ rũ, bỏ ăn vài lần, đóng cửa khóc lóc, bỏ học, thay đổi tính nết một cách lạ lùng và có chiều hướng tăng dần, thì đó là mắc bệnh tâm lý, cần phải ngồi xuống với con cái gấp. Nghe chúng ta thán, phàn nàn về trường học, về một vài con bạn “cà chớn”, thì nên chia xẻ sự bực dọc với chúng, nhưng nếu chúng thốt lên những câu nặng nề như “con chỉ muốn chết đi cho rồi” thì lập tức tìm hiểu nguyên nhân ngay. Cha mẹ nên phân biệt đâu là “những cơn mưa rào” và đâu là “bão lòng”, không thể trường hợp nào cũng “ầu ơ dí dầu” cho qua, đôi khi mắc họa lớn. Nhất là với những em trai, khi tự nhiên căng thẳng dài ngày, lười học, trốn lánh bạn bè, bỏ chơi “gêm” đột ngột thì phải tìm cách đưa em đi chơi có tính cách gia đình, đi xem phim với con, và từ từ tìm hiểu hiện trạng. Dĩ nhiên, khi em trai đã mắc bệnh trầm cảm lâu ngày, thì phải tìm cố vấn và tuyệt đối không để vũ khí đao, kiếm, hay súng trong nhà. Trường hợp cha mẹ không trực tiếp tâm sự được với con, thì nên tìm những người nào mà em ưa thích, như anh em họ (cousin) hay chú bác nào đó mà trò chuyện với em một cách tế nhị. Tóm lại, không nên đụng trận trực tiếp với con cái, chỉ vỡ mất đồ quý mà thôi. Cứ bình tĩnh theo dõi, khi sự thay đổi đã đến lúc chín mùi, không biến thêm được nữa, con cái lại đâu vào đấy, vui vẻ hơn, hiểu biết hơn, và thương yêu cha mẹ hơn. Gia đình lúc đó sẽ tràn đầy sự hiểu biết và tôn trọng lẫn nhau, mặc dù hai thế hệ cách biệt cả hơn hai chục năm.. -----------------------------------------------------------------
TRẺ VỊ THÀNH NIÊN TỰ SÁT
Dư luận nước Mỹ vẫn còn chưa quên vụ nổ súng tại trường Columbine năm trước, thì ngày thứ Hai 21 tháng 3 vừa qua, lại một vụ học sinh bắn giết người bừa bãi tại trường học Red Lake, Minesota, trước khi tự sát làm người dân Mỹ kinh hoàng. Theo tin các báo, có tất cả 6 người bị chết và 14 người bị thương. Trong số nạn nhân, có cả ông bà của hung thủ, một giáo viên, và một nhân viên an ninh. Những vụ học sinh vị thành niên bắn chết người rồi tự sát đã làm cho người dân Mỹ bàng hoàng tự hỏi: Tại sao vậy? Tại sao đang sống yên lành, được đầy đủ tiện nghi học hành như vậy, lại lên cơn giết người? Tại sao lại tự tử? Để trả lời các câu hỏi này, có lẽ nhiều người cho rằng đó là một số rất ít những phần tử điên rồ, bệnh hoạn, bị nhồi nhét bởi chủ nghĩa cực đoan, phát xít, nên hành động bất bình thường. Một số người còn nghĩ rằng chuyện đó xa vời lắm, chỉ hiếm họa xẩy ra ở chỗ xa xôi nào đó mà thôi. Thực tế, hiện tượng trẻ vị thành niên tự tử xẩy ra không phải ở chỗ hẻo lánh, cũng không phải chỉ những trẻ hư hỏng mới làm việc kinh hãi như thế, mà đó là một vấn nạn lớn của nước Mỹ. Số trẻ tự sát đang tăng cao một cách đáng ngại trong những năm gần đây. Mỗi năm, hàng ngàn thanh thiếu niên đã tự tử hoặc tìm cách tự tử. Đây là nguyên nhân đứng hàng thứ 3 trong những nguyên nhân gây tử vong cho thanh thiếu niên từ 15 đến 24 tuổi, và đứng hàng thứ sáu trong các vụ chết thiếu niên từ 5 đến 14 tuổi. (Tin của American Academy of Child & Adolescent Pshychiatry). Trẻ thành niên thường gặp rất nhiều căng thẳng trong cuộc sống hiện tại như mất tự tin, áp lực để thành công, tài chánh không ổn định, mất định hướng trong cuộc sống, và một số những sợ hãi khi trưởng thành. Với một số trẻ, sự ly dị của cha mẹ, sự sát nhập vào gia đình mới với anh chị em của kế mẫu, của kế dượng, hoặc sự di chuyển đi một nơi làm ăn khác cũng làm cho các em bị giận dữ ngấm ngầm, và mất tự tin vào cuộc sống. Đối với những em yếu đuối về tinh thần, thiếu sự thương yêu của bố mẹ, việc tự sát là phương pháp giải quyết nhanh nhất và toàn vẹn nhất. Nhiều em Việt Nam, nam cũng như nữ, dưới độ tuổi 18, đã gặp căng thẳng với trường học mà không biết tìm đâu ra sự chia xẻ, vì bố mẹ các em lo “cầy” miệt mài, lo tậu nhà, tậu xe, nên bị khủng hoảng. Người viết đã có nhiều cơ hội nói chuyện với một số em bỏ nhà đi hoang, phá phách, đánh lại bố mẹ, đấm đá với các em gái nhỏ, và đã từng bị tù, hay bị gửi vô các trung tâm giáo dục thiếu niên (juvenile hall), đều thấy rằng các em cũng lởn vởn tư tưởng muốn “chết đi cho rồi!” Một em gái mới 16 tuổi, có đầy đủ tiện nghi học hành, có cả xe Mercedes của mẹ để lái, cứ nhất định bỏ nhà đi để ở với một ông già đã có nhiều con, nhiều vợ, dù cho mẹ, cố vấn, cảnh sát, cán sự xã hội khuyên can. Gia đình em khốn khổ chạy theo em hàng ngày. Khi người viết hỏi nguyên nhân nào đã đẩy em tới tình trạng như vậy, em cho biết là không chịu nổi sự cô đơn sau khi bố mất. Biết mẹ rất thương, nhưng mẹ cứ đi suốt ngày hoài! Chắc chắn trong tư tưởng của em, đó cũng là cách tự giết tương lai của mình để trả thù cho việc mẹ ít chia xẻ tâm sự với một đứa trẻ mới lớn. Dĩ nhiên, số trẻ Việt Nam tự sát không cao bằng chính các em bản xứ, vì tỷ lệ người Việt sống ở nước Mỹ chưa lớn (trên 1 triệu rưỡi trong tổng số gần 300 triệu người Mỹ) và cũng ít người trữ súng đạn trong nhà. Tuy nhiên, không phải vì thế mà cha mẹ Việt không cần lưu tâm. Nếu không theo dõi, sẽ có thể có một ngày, chuyện hãi hùng sẽ xẩy ra ngay trong nhà mình. Bởi vậy, trước khi đi sâu vào vấn đề tâm lý trẻ vị thành niên, chúng ta cần lưu ý những dấu hiệu có thể đi đến việc tự sát như sau: - Thay đổi cách ăn uống và ngủ nghỉ. - Trốn tránh bạn bè, gia đình, và những bỏ những thói quen thường nhật. - Có hành động vũ phu, cục cằn, hoặc bỏ chạy khỏi nhà. - Dùng ruợu hay thuốc lá. - Cẩu thả trong cách ăn mặc - Thay đổi cá tính một cách đặc biệt. - Thường xuyên tỏ ra chán nản, không tập trung được việc gì, hay từ chối đi học. - Hay phàn nàn về những đau đớn thể xác, thường liên hệ đến sự xúc động, như đau bụng, nhức đầu, mệt mỏi quá.. - Mất hứng thú về những thú vui cá nhân như chơi “games”, xem phim. - Không chịu đựng nổi những lời khen tặng. Ngoài ra, một số trẻ dự định tự sát hay có những hành động như: - Phàn nàn là một người xấu hay cảm thấy như mình đang tự hủy hoại. - Thỉnh thoảng nói rằng: “Con sẽ không còn làm phiền ai nữa đâu.” hay “Chả có gì quan trọng cả!”, “Thôi, mọi việc đều vô ích thôi!”, hoặc “Con chả còn gặp ai nữa đâu mà nói...” - Sắp xếp mọi vật dụng cá nhân theo thứ tự, và nói sẽ cho người này món này, người khác món kia, tự nhiên dọn dẹp phòng ốc sạch sẽ lại, hoặc vứt bỏ một số đồ vật. - Tự nhiên nổi hứng cười đùa sau khi đã cảm thấy mệt mỏi. - Có những hiện tượng như mê sảng... Nếu một trong những dấu hiệu ấy xẩy ra, hoặc nghe thấy cây nói: “Con sẽ chết cho mà xem..”, thì phải coi việc đó như vô cùng quan trọng, và lập tức tìm kiếm sự hỗ trợ của các chuyên viên tâm thần, nếu như cả gia đình đã thất bại trong việc tìm lại cho trẻ những thói quen thường nhật. Người ta thường cảm thấy khó khăn khi nói về cái chết của mình, nhưng nếu có biểu hiện như đã trình bầy ở trên, phải can đảm đặt vấn đề với trẻ. Cha mẹ phải chứng tỏ các thiếu niên ấy được thương yêu, đùm bọc, không để cho cảm giác cô đơn xen vào trong cuộc sống. Như vậy, thương yêu và săn sóc là phương pháp tốt nhất để tạo một thế hệ tốt đẹp, chứ không phải là cung cấp tiện nghi cho các thiếu niên một cách chan hòa, thừa mứa. Đôi khi dư dả quá, lại làm cho người ta chán đời. Các bậc cha mẹ Việt Nam mới sang Mỹ, nên đặt việc tậu nhà sớm hay mua xe mới xuống hàng thứ yếu, sau ưu tiên của việc Yêu Thương con cái bằng tất cả tâm hồn và sức khỏe của mình. Được như vậy, mới có những ngày về hưu thoải mái sống bên đàn cháu ríu rít, tươi hồng như những nụ hoa mới nở. -----------------------------------------------------
VÀO THƯA, RA GỬI
Ngày xưa, khi còn ở quê nhà, chúng ta đuợc học rất nhiều những câu tục ngữ, ca dao đầy ý nghĩa. Câu nào câu nâý chỉ ngắn gọn, nhưng lại gói ghém rất nhiều điều mà nếu dẫn giải ra thì cả trang giấy. Thí dụ như : “vào thưa, ra gửi”, “đi hỏi già, về nhà hỏi trẻ”. Rồi cũng trong tinh thần giáo dục cho nguời ta biết ăn nói cho phải phép, còn có những câu như sau: “Lời nói, đọi máu; lời nói, gói vàng”, hoặc “lời nói không mất tiền mua, liệu lời mà nói cho vưà lòng nhau.” Có một điều rất đáng ngạc nhiên là những câu tục ngữ, ca dao này lại không có tác giả. Không ai biết ai đã sáng tạo ra những điều nói về các cách cư xử này, gọn gàng và đầy đủ, và cũng không biết bằng cách nào, với phuơng tiện nào, mà những lời nói ý nghĩa này lại đuợc lưu truyền khắp nơi trên mọi miền đất nuớc. Từ miền Nam, qua miền Trung, ra miền Bắc, đâu đâu cũng thấy những câu tục ngữ, ca dao, dĩ nhiên, tuỳ theo phong tục điạ phuơng, tuỳ theo giọng noí mà có những câu khác nhau. Nhưng nói chung, dù cho cách phát âm có khác, ý nghĩa cũng giống nhau, và cứ nói lên là mọi nguời đều hiểu và huởng ứng liền, không có ai phản đối. Chẳng hạn như câu tục ngữ “ vào thưa, ra gửi” (có nơi đọc là “ra gửi, vào thưa”) chỉ có bốn chữ, mà ai cũng thấy đúng lý quá đi chứ. Truớc hết là cách cư xử của những đưá con cháu trong nhà: một đưá con vưà từ ở ngoài đuờng buớc vào trong nhà, thấy có khách lạ trong nhà, là lập tức chào “thưa bác (thưa chú, thưa thím, thưa dì, thưa duợng...), con mới về!” hoặc lịch sự hơn, đầy đủ hơn thì “con mới đi học (đi chợ, đi lễ..) về.” Truờng hợp với nguời lớn: khi đến một nhà lạ, vừa nhác thấy ông chủ nhà, bà chủ nhà, hoặc bất cứ ai trong nhà đi ra mà lớn tuổi hơn mình là lập tức “thưa” liền : “Thưa ông (thưa bà), xin lỗi, có phải là ông (bà) Nguyễn.. không ạ?” Cử chỉ đó, chắc chắn làm hài lòng bất cứ ai, dù khó tính tới đâu, cũng phải mỉm cuơì và nếu có chuyện phải giao dịch, thì đã thành công một nửa. Đó là “vào thưa”, còn “ra gửi” thì sao? “Gửi” ở đây cũng có nghĩa tuơng đuơng với lời chào nhắn gủi truớc khi đi ra khỏi nhà, nhưng vì lý do muốn cho lịch sự hơn, khách sáo hơn, thì làm bộ xin “gửi” nhà lại cho khách trông coi giùm, “gửi” những nguời khách ở lại cho nguời trong nhà tiếp giùm, “gửi” câu chuyện còn dang dở với khác để nguời nhà còn ở lại nói tiếp giùm, nói chung là muốn tỏ cho khách biết là tuy mình có việc bận, bất đắc dĩ phải đi, nhưng lòng còn quyến luyến muốn ở lại cùng khách. Dĩ nhiên, không cần nói “tôi đi đây, xin gửi nhà lại cho ông trông giùm” nghe kỳ quá, nhưng chỉ cần nói: “Xin lỗi, tôi phải đi công chuyện gấp, chừng muời lăm phút, tôi sẽ về ngay, ông vui lòng ở lại chơi nhé!” rồi quay qua bà xã, “gửi” ông khách bằng câu: “Em tiếp ông, thay anh một lúc nhé! Anh sẽ cố về ngay!” Đó là “ra gửi”. Nhà thơ Nguyễn Bính trong bài “Lỡ buớc sang ngang”, viết thay lời nguời chị phải đi lấy chồng xa, đã gửi mẹ già lại cho cô em trông coi tiếp: Cậy em, em ở lại nhà Vuờn dâu em tuới, mẹ già em thuơng. Những lời nhắn gửi chân tình đó, nhất định sẽ làm cảm động những nguời ở lại. Những lơì “gửi” khi mình phải ra khỏi nhà trong chốc lát kia cũng sẽ làm cho nguời khách đến chơi nhà vui lòng mà nán thêm một thời gian nữa, không phiền giận chi. Nhưng, viết những điều trên kia làm chi vậy nhỉ? Chắc ai cũng hiểu rõ mồn một, và còn có thể hiểu nhiều hơn nữa kià! Vậy, viết để với mục đích gì? Xin thưa, là vì... đến nhiều gia đình Việt Nam mình, gặp rất nhiều, nhiều vô cùng, những truờng hợp nhìn thấy mấy đưá con cái trong nhà mà mình đến đó, cứ ... trợn mắt nhìn khách, chả có chào hỏi chi cả! Bố mẹ đôi khi có gào con cái ra chào, nhưng tụi lỏi cứ tìm cách lánh mặt, lờ đi! Có truờng hợp bố mẹ “quê một cục” khi con cái không thèm chào, liền quát nạt chúng to tiếng: “Sao không chào chú (bác)..hả?” Rồi nóng quá thì lại hăm he: “Muốn ăn đòn không?” Hoặc mắng chửi: “Đồ con cái mất dậy!” Đoạn quay qua nguời mới tới, cuời hì hì, cuời nhăn nhó, cuời cầu hoà, cuời mắc cở, cuời lấy lệ, cuời đau khổ, cuời xin lỗi.. “Anh chị coi! Con cái bên này khó dậy quá!” Có nguời lại cuời đổ lỗi: “Chúng cứ tiêm nhiễm cái văn minh cuả Mỹ rồi quên luôn cả văn hoá nguời mình!” Nhiều truờng hợp bọn lỏi đi sát qua mặt khách mà tỉnh bơ cọ sát, qua luôn, không một nháy mắt! Bố mẹ nhìn theo, thở dài một cái hơn một... cây số! (Nói không ngoa đâu, một cây số là còn ngắn lắm đấy, chứ nếu kéo cái sự đau khổ, mắc cở, buồn bã cuả mấy ông bố bà mẹ ấy ra, nối lại, thì chắc dài hơn nhiều cây số nữa kià!) Nuôi con cho lớn để nhìn thấy con thay hình đôỉ dạng, thay đổi cách cư xử , sống lạnh lùng như một cái bóng trong nhà, chờ giờ đủ lông đủ cánh thì bay xa, không buồn sao đuợc! Tuy nhiên, có nhiều điều mà mấy bậc bố mẹ có con không chịu “vào thưa, ra gửi” ấy nên suy nghĩ lại. Không có chuyện gì tự dưng xẩy ra, cái chi cũng có nguyên nhân. Không nguyên nhân gần thì nguyên nhân xa. “Con hư tại mẹ, cháu hư tại bà” mà! Nói vậy thì tội cho mấy bà mẹ quá. Con hư tại cả bố mẹ, cháu hư tại cả ông bà! Một nguời mẹ cưng chiều con quá thì nhất định làm cho con hư, một bà ngoại cứ bênh cháu chằm chặp thì nhất định tạo ra một thằng mất nết. Nhưng mấy ông bố, ông ngoại, ông nội đó, cũng có phần dở, khi thấy con hư thì không phối hợp, bàn bạc với nguời mẹ, nguời bà để tìm cách chấn chỉnh, lại chỉ cắm cúi đi kiếm tiền hoặc làm guơng xấu cho con, hoặc chỉ lo mắng mà không lo dậy, thì con cái có hư cũng tại mình chứ! Nhiều ông bố mê bạc bài, cứ đi suốt ngày tới sòng bài, hoặc cứ chiều thứ Sáu là “La Vegas” trực chỉ, thì làm sao mà con “vào thưa, ra gửi” đuợc chứ! Những phụ thân cứ chiều chiều là dính ly ruợu trong tay, rồi lè nhè, rồi “cho chó ăn chè”, hoặc ngâm nga “Ngọc Hoàng ngồi dựa ngai vàng, thấy con uống ruợu hai hàng lệ rơi, tuởng rằng con uống con chơi, ai dè con uống con rơi xuống sình” rồi cuời hả hả... thì không cách gì mà con “vào thưa, ra gửi” đuợc. Những vị đổ thừa cho văn minh Mỹ thì cũng tội cho nguời ta. Đến nhà Mỹ tử tế, đưá nào cũng ra chào hỏi hết, có đưá con chạy tới bắt tay mình niềm nở lắm, có đưá còn tiếp chuyện thay cho bố mẹ nữa kià. Một gia đình kia, khi có khách Việt đến là cả mấy đưá con ra ngồi gần salông hết, có anh thanh niên lại ngồi bệt xuống sàn nhà, nghe bố mẹ nói chuyện với khách, khách cứ mơì lên ngồi trên cũng cứ từ chối mà bó gối ngồi yên lặng cả nửa tiếng đồng hồ. Đâu phải tại văn minh Mỹ đâu, mà tại văn minh “Mẽo” đấy! “Mẽo” mới là văn minh nửa muà, dập dà dập dình, không ra Mỹ, cũng chẳng ra Việt. Ở Mỹ này, chuyện gì cũng cứ thẳng thừng mà làm. Dậy con thì cứ dậy, không cần nhìn ai, theo ai. Thấy cái chi đúng thì cứ làm. Chỉ cần đìêu ấy không trái luơng tâm. Một bác sĩ chuyên khoa tâm lý trẻ em xác định rằng: “Chiều con phải có nguyên tắc thì sẽ không làm con hư!” Khi mà bố mẹ cho con tuốt luốt tất cả mọi thứ con đòi thì đã tạo cho chúng cái ý tuởng rằng chúng có TỰ DO TUYỆT ĐỐI nên lúc muốn dậy con cái này cái nọ, chúng hổng thèm nghe, vì chúng nghĩ rằng chúng có tự do muốn theo lời bố mẹ thì theo, không theo cũng hổng có ai làm chi đuợc mình. Do đó, mà khi chúng lớn lên rồi, chúng tự lo lấy mọi việc, tự quyết định lấy chuơng trình học, tự đi làm, tự kiếm vợ kiếm chồng, tự bỏ vợ bỏ chồng, không một ai đuợc can thiệp. Khi đó, lỗi tại ai? Tại chúng hay tại bố mẹ chúng đã tạo cho chúng một môi truờng hoang dã (nguời Mỹ gọi là “wild environment”), sống như những sinh vật , muốn gì đuợc nấy, để sau này chúng sống hoang dại (wild life) luôn. Cho nên, việc cần làm cuả các bậc bố mẹ là giáo dục con theo những nguyên tắc nhất định. Chiều qúa, làm con hư. Khô khan quá, làm chúng e ngại. Dữ dằn quá, làm chúng nhát đảm. Một điều mà nhiều bố mẹ Việt Nam cảm thấy ngại không thích làm là tỏ lộ tình yêu với chúng. Hôn chúng, ôm chúng, nói cho chúng biết là thuơng yêu chúng, dù chúng đã lớn, là một điều nên làm. Con gái đòi đi “party”, đi “đết ting” với bạn, nêu mình cản đuợc thì cản, nếu con cứ nằng nặc đòi đi, thì phải cho biết điạ chỉ, điện thoại, tên và điạ chỉ một nguời bạn khác cùng đi và hứa nhất định mấy giờ về, hay mấy giờ bố mẹ đến đón về. Nếu chúng sai lời thì cấm luôn (nguời Mỹ gọi là “grounded”). Khi mà chúng hiểu và nhớ rõ là mọi việc mà mình làm với chúng, cấm cản chúng, bắt buộc chúng, chỉ vì tình yêu với chúng, chỉ vì tuơng lai cuả chúng, thì chúng sẽ theo mà thôi. Trên hết, một điều đơn giản cần làm ngay khi chúng còn nhỏ là dậy chúng “vào thưa, ra gửi” để khỏi phải cuời hì hì, mắc cở với bạn bè nữa. ------------------------------------------------
NGÔN NGỮ CỦA TUỔI TRẺ Nhiều bậc phụ huynh Việt Nam, sau khi sang Mỹ, đã hoàn toàn mất phương hướng giáo dục con cái. Một phần vì đã bị “nhồi sọ” ở bên nhà là con cái bên này rất khó dậy, hơi lôi thôi một chút là chúng gọi 911, bố mẹ sẽ bị bắt liền, phần nữa là thực sự chúng khó bảo thiệt! Cho nên, đa số đành theo phương án “can-me”, giống y như khi vượt biên vậy, nghĩa là đợi khi con sơ hở thì tấn công, nói được câu nào hay câu ấy, vừa nói vừa rung. Ngoài ra thì chịu thua phép con luôn. Một lý do khác cũng làm cho cha mẹ sợ con là vì thấy con học siêng quá, thức cả đêm để đạt cho được mảnh bằng cao cấp, nên đâm ra nể trọng con cái, đến nỗi nhiều người hay nói câu: “Ở Mỹ, con cái đặt đâu, cha mẹ ngồi đấy!” Một số cha mẹ khác thì hoàn toàn “thả nổi” việc giáo dục cho Trường học và Trường đời, không dám dậy con điều chi, vì cứ mở miệng ra, là con nó tìm cách khép miệng mình lại ngay bằng những lý luận kiểu Mỹ của chúng. Những vị khác lại “ngậm một mối căm hờn trong cũi sắt”, đâm ra thù xã hội Mỹ, mắng con không được, thì chửi rủa Mỹ tối ngày. Nào là “cái xã hội tồi tệ này, nó không cho tôi quyền làm cha mẹ!” Nào là “Mỹ mà có bị khủng bố cũng đáng! Con cái không nghe lời cha mẹ lại bầy đặt đi dậy thiên hạ Dân Chủ với Pháp Trị!” Thật sự, người Mỹ không đến nỗi tệ như nhiều người tưởng. Tùy theo gia đình, tùy theo giai cấp mà sự giáo dục con cái có chiều hướng khác nhau. Hàng xóm của người viết là một gia đình Mỹ trắng, trung niên, trên dưới 50, có mấy đứa con rất ngoan, không bao giờ dám cãi lại bố mẹ, dù bố mẹ có mắng la dữ dội. Cậu con trai cả có bằng Master Toán, đang dậy tại Cal State. Cô con gái kế dậy Trung Học, cô kế làm nhà băng, cậu út làm thợ sửa xe nhưng có máu nghệ sĩ, hay vác đàn ra ngồi trên bờ tường ngăn hai nhà mà đánh đàn. Khi người viết vào chơi, mấy cô cậu đều ngồi... dưới đất, không dám ngồi trên ghế ngang với khách, vì bố không cho phép, mặc dù vẫn nói chuyện vui vẻ. Một anh cháu đã tuổi thiếu niên, vô tình nói leo vào câu chuyện của khách là bị nạt ngay: “Câm mồm! Người lớn nói chuyện, cấm con nít chen vô!” Cả mấy gia đình Mỹ đằng trước, bên trái bên phải đều có những đứa con rất ngoan, bố mẹ đứng ngoài đường ra lệnh làm cái gì là thực hiện ngay, không thấy cãi lại bao giờ. Như vậy, câu nói xưa của chúng ta vẫn còn hiệu lực: “Con hư tại (bố) mẹ, cháu hư tại (ông) bà... không hiểu đặc tính của con cái trong xã hội Mỹ” mà thôi. Ngôn ngữ của tuổi trẻ có vài đặc trưng giống nhau: 1- Nói Dối: Hầu như mọi đứa trẻ đều nói dối không ít thì nhiều. Chính các bậc cha mẹ, nếu nhớ lại, thì cuộc đời mình cũng nhiều lần nói dối! Đã từng nói dối với các bậc thân sinh, dối bạn bè, dối thầy cô, và lớn lên, thì nói dối người phối ngẫu với những mức độ nặng nhẹ khác nhau. Có nói dối để người thân khỏi lo lắng, nói dối để lấy lòng xếp, nói dối vợ để đi chơi với một người bạn trai mà vợ không thích, nói dối chồng vì bất ngờ gặp một người bạn trai cùng học khi xưa. Nhìn cô bạn cùng sở mặc cái áo mới lòe loẹt trông như ngáo ộp vậy mà vẫn cười cười: “mặc bộ áo này trông lộng lẫy như Elizabeth Taylor!” Thấy ông bạn già tóc đã hoa râm, mắt có quầng như đeo kính, vẫn khen ào ào: “Trông bạn hồi này trẻ quá! Bí quyết nào giữ thân thể thon gọn thế? Chỉ cho tôi với!”... vân vân... Vậy, tại sao khi biết con nói dối quanh (mà mình biết là không quan trọng), lại làm ầm ĩ lên? Thái độ đúng của bố mẹ khi bắt gặp con nói dối (để khỏi ăn cơm, để tránh phải làm “homework” ngay, để lén xem phim trên “computer”...) phụ huynh chỉ nên nghiêm mặt mà nói với con rằng: “Bố mẹ cho con hai chọn lựa, một là nói sự thật, hai là không nói gì, nhưng không được nói dối. Nói dối là chuyện không thể chấp nhận được. Vì sẽ hại cho tương lai của con vô cùng, khi con mất tín nhiệm với mọi người chung quanh, khi lời nói con không có giá trị gì, con sẽ không còn làm được việc gì thành công nữa.” Hoặc, “con phải nói thật, bất cứ con nói điều gì, bố mẹ hứa không phạt con.” Trái lại, nếu nói dối quan trọng như hút thuốc lá, đến nhà bồ thay vì đi học, thì phải tìm cho ra nguyên nhân và sửa chữa tức thì. Nếu cha mẹ không thuyết phục nổi con, thì phải nhờ cố vấn ngay. 2- Tranh luận: Học đường Mỹ dậy trẻ con tranh luận rất nhiều. Những đứa trẻ được học cách bảo vệ ý nghĩ của mình, nếu cảm thấy mình đúng. Muốn cho trẻ nghĩ khác đi, phải có lý luận vững hơn. Do đó, ở nhà, nếu con hay tranh luận, đừng nên cho đó là “hỗn láo”, mà phải tìm những lý lẽ có tính thuyết phục con nghe theo. Những đứa trẻ thích tranh luận, sẽ dần dần tìm ra phương cách sống riêng cho chúng; nếu chúng đúng, sẽ rất thành công trong cuộc đời. Khi bố mẹ bảo con “lau nhà, rửa bát”, nên chuẩn bị trả lời câu hỏi của con: “tại sao bố mẹ không rửa mà bắt con rửa? Sao bố mẹ không lau nhà mà bảo con lau? Sao mẹ không bắt anh Hai rửa mà cứ bắt lũ con gái con làm hoài?” Bất cứ việc gì con cái thắc mắc, cũng nên tìm lý lẽ mà trả lời. Trường hợp không giải thích nổi thì cười trừ và khất con sẽ có câu trả lời sau, nhưng không nên gắt mắng. Nếu con không muốn bố hút thuốc, mà bố chỉ nạt: “mặc tao, tao làm gì kệ tao!” mà không giải thích thì sau này, con có đi lấy một người mà bố mẹ không ưa nổi, cũng chỉ là một kết quả nhất định sẽ xẩy ra cho bậc phụ huynh không chịu lý luận. Nhiều đứa trẻ to tiếng cãi lại với bố mẹ cũng chỉ vì bố mẹ hay mắng át mà không đưa ra lý do. Vài đứa khác lại hay chống chế một cách khiên cưỡng về mọi việc. Thấy bố mẹ không thích một đứa bạn lười học, con cái lại nói rằng: “Nó lười, nhưng nó rất thông minh.” Nghe mẹ khen một đứa cháu chăm học, và muốn con lấy làm gương, con đáp trả liền: “Nhưng cái con đó kiêu ngạo và ở dơ, không ai ưa, trừ mẹ...” Một lần quen, hai lần quen, dần dần, con cái sẽ hình thành một thái độ nhất định, hoặc là im lặng, hay là cãi bướng. Kỵ nhất là so sánh những gì con mình không làm được với những gì mà mấy đứa cháu họ làm được. Một em 17 tuổi, khi bố hí hửng đưa về nhà một đơn xin học bổng dễ ợt, chỉ cần làm bài luận và vài điều kiện khác là sẽ được $1,000.00. Em cứ lờ lững đi, không làm. Khi hết hạn, bố la lên, thì em cho biết: “Con không thèm làm luận, vì thế nào bố cũng nói là nếu vào tay con nhỏ Anh, nó nhất định sẽ viết hay hơn con!” 3- Không nói gì cả: Ngược lại việc cãi bướng, tranh luận, hay nói dối, một số trẻ lại làm trái lại là hoàn toàn im lặng. Đi học về là phóng vào phòng, đóng cửa lại, không thích ăn chung với gia đình, chỉ lục tủ lạnh, kiếm đồ ăn một mình, và thường giữ một thái độ khó hiểu. Trong một bài tạp ghi khác, người viết đã cho rằng thái độ đó chỉ là biểu hiện trẻ đang có những suy tư riêng của chúng, và chúng muốn ở một mình để gậm nhấm cái suy tư ấy. Những suy tư đó thường về sự dậy thì, về tính dục, về bạn trai, bạn gái, bài toán làm không ra, vài điều mới lạ mà thầy cô giáo mới dậy, sự bỏ học của một bạn cùng lớp, về... tất cả những chiêm nghiệm mới về cuộc đời. Thái độ ấy là của chung những đứa vừa bước vào tuổi “Teen”, cha mẹ không nên lo lắng quá mà buồn sầu rồi kinh hoảng. Đúng ra, khi vừa thấy chớm con cái có biểu hiện im lặng ấy, cha mẹ phải khôn khéo tìm hiểu ngay nguyên nhân. Những đứa trẻ vẫn còn ảnh hưởng bởi các lần chuyện trò thân mật khi còn con nít vẫn dễ trút bầu tâm sự với bố hoặc mẹ. Không nên để con luyện thành tập quán Im Lặng Đáng Sợ ấy rồi mới chữa. Trường hợp phát giác trễ rồi, thì cũng nên bình tĩnh mà theo dõi, nếu cường độ Im Lặng tăng cao, thì phải nói cho con biết: “Bố mẹ biết con cần ở một mình vì có nhiều vấn đề riêng tư. Tuy nhiên, Bố Mẹ cũng cần con ăn cơm chung với gia đình. Con không có chọn lựa nào khác là cùng ăn với cả nhà.” Cũng có thể thêm rằng: “Con phải chia xẻ tình gia đình với cả nhà ít nhất là một tiếng đồng hồ buổi tối. Con có thể xem Tivi chung, hoặc làm cái gì đó cùng với gia đình, nhưng nhất định không thể đóng cửa im lặng suốt ngày trong phòng như thế được.” Mới đầu, con có thể phụng phịu, hờn dỗi, nhưng rồi sẽ quen đi. Dĩ nhiên, bố mẹ không thể mang con “D” trong bài toán vừa qua ra mà càm ràm trong bữa ăn, trẻ sẽ chạy về phòng, đóng cửa lại, thì khó gọi lại nữa. Đó là những hệ quả tất nhiên của sự thiếu nghệ thuật trong việc giáo dục con cái, chứ không phải tại cái xã hội Mỹ “cà chớn” như một số người vẫn quan niệm. thuvienvietnam.com |
Tâm lý và cách giáo dục trẻ vị thành niên
Sinh ra, lớn lên, phát triển và thay đổi là những đặc điểm tự nhiên của con người. Nhưng tùy từng giai đoạn của cuộc đời mà sự phát triển đó nhanh hay chậm. Có một khoảng thời gian trong đời, con người có những bước phát triển nhảy vọt về cả thể chất lẫn tâm sinh lý, khi mà các cô bé, cậu bé bỗng trở thành những cô gái, những chàng trai trong quãng thời gian chỉ vài năm. Đây chính là giai đoạn của tuổi vị thành niên, tuổi dậy thì, nó có tầm quan trọng trong việc hình thành nhân cách của mỗi con người cho suốt quãng đời còn lại.
Tuổi vị thành niên là lứa tuổi có nhiều biểu hiện bồng bột, nhất thời, buồn vui vô cớ, tính khí nắng mưa thất thường, cư xử nông nổi, hay làm phức tạp hóa mọi vấn đề… Đồng thời, lứa tuổi này có khả năng gặp nhiều “rủi ro”, vì các em chưa đủ kiến thức và kinh nghiệm sống để tự giải quyết được những vấn đề của mình, nhưng lại luôn muốn khẳng định bản thân như một người từng trải và bản lĩnh. Do đó, nếu không có sự giáo dục đúng mực, kịp thời từ phía gia đình, nhà trường và xã hội thì các em sẽ rất dễ có những hành động sai lầm, dẫn đến những hệ lụy đáng tiếc và lâu dài. Những biểu hiện trong quá trình trưởng thành của lứa tuổi vị thành niên, thường làm cho các bậc làm cha mẹ bối rối, mất kiên nhẫn hoặc ngán ngẫm.
Ưu tư và đồng hành với những khó khăn của các bậc phụ huynh trong việc dạy dỗ con cái, Chương Trình Chuyên Đề đã tổ chức buổi nói chuyện của Tiến sĩ Giáo dục học Nguyễn Thị Bích Hồng, giảng viên trường Đại Học Sư Phạm, với đề tài: “TÂM LÝ VÀ CÁCH GIÁO DỤC TRẺ VỊ THÀNH NIÊN” (Phần I) vào chiều thứ 7, ngày 15/01/2011 tại Trung Tâm Mục Vụ, Tổng Giáo Phận Sài Gòn.
Trẻ vị thành niên có những phức tạp và biến động hơn so với những lứa tuổi khác nên cần phân tích một cách cặn kẽ để hiểu rõ tâm lý trẻ mà có cách giáo dục thích hợp. Có thể khái niệm vị thành niên là những người chưa thành niên, chưa đủ tuổi để chịu trách nhiệm hoàn toàn về cuộc đời của mình, ở góc độ nghiên cứu của bài thuyết trình, vị thành niên được giới hạn trong độ tuổi 12 đến 18, là độ tuổi học sinh trung học từ lớp 6 đến lớp 12.
Một số những yếu tố cần quan tâm ảnh hưởng đến độ tuổi này là trẻ có nhiều biến động về tâm lý, và sự phát triển cơ thể với hiện tượng dậy thì. Trong giai đoạn này, phát triển cơ thể chưa hài hòa, diễn ra một quá trình mất cân đối tạm thời, với sự phát triển cơ thể rất nhanh, hệ xương kéo dài nhanh hơn hệ cơ làm cho trẻ thường ở trạng thái căng nhức, mỏi mệt; cơ tim phát triển nhanh, lượng máu bơm nhanh làm cho mạch máu căng, trẻ có thể cao huyết áp tạm thời. Những thay đổi này có thể trẻ sẽ không biết, chúng lo sợ về sức khỏe không ổn định của mình làm ảnh hưởng lên tâm lý. Đặc biệt là sự xuất hiện các dấu hiệu phát triển giới tính, trẻ hay quan tâm cơ thể của mình hơn, nhất là các bộ phận giới tính gây ra nhiều thắc mắc lo âu.
Trẻ không biết được tiến trình của những phát triển cơ thể, nhưng ngầm so sánh mình với những người cùng lứa, cùng phái. Trẻ thường hay so sánh mình với những người khác trong gia đình, nếu phát triển tương tự thì an tâm, còn nếu không giống sẽ dẫn đến lo lắng, thắc mắc. Trẻ đi tìm sự giải đáp từ báo chí hay truyền thông, bạn bè và gia đình. Do truyền thông phát triển, trước tiên trẻ đi tìm câu trả lời từ truyền thông, sau đó sẽ tìm đến chia sẻ với bạn bè và cuối cùng mới tìm đến gia đình nơi có những người đáng tin cậy. Truyền thông đôi lúc không xác thực, nhất là trẻ chưa biết cách chọn lọc thông tin đâu là đúng, đâu là sai, còn thông tin từ bạn bè là những người cùng trang lứa nên sự hiểu biết không tới có lúc sai lạc, người lớn trong gia đình nhiều khi kiến thức cũng hạn hẹp, không phải ai cũng am tường, cha mẹ hiểu không đúng, giải thích không đúng sẽ làm trẻ hiểu sai vấn đề. Tuy nhiên, nếu có sự tương tác giữa trẻ và người lớn thì người lớn vẫn thận trọng hơn khi đưa ra giải đáp. Để giáo dục con cái có phương pháp thì người lớn cũng cần thận trọng, hiện nay chương trình giáo dục giới tính đã dần triển khai trong nhà trường, các bậc cha mẹ cần cập nhật kiến thức để giáo dục cho con.
Ở tuổi vị thành niên, trẻ không chỉ quan tâm về bản thân mình mà còn tò mò và thắc mắc về người khác phái. Ngày nay trẻ phát triển sớm, ngay từ lớp 6 đã phát triển, khơi dậy nhu cầu tâm lý của vị thành niên, quan tâm đến người khác phái.
Trong độ tuổi vị thành niên, có 4 nhu cầu tâm lýtuần tự thôi thúc trẻ trong lứa tuổi từ 12 đến 18 tuổi: khuynh hướng làm người lớn, tự khẳng định trong nhóm bạn, xác định bản sắc riêng, định hướng nghề nghiệp. Trong giới hạn thời gian của buổi hội thảo chuyên đề, phần 1 của buổi thuyết trình Giáo dục tâm lý trẻ vị thành niên chỉ phân tích sâu về khuynh hướng làm người lớn, còn 3 nhu cầu còn lại Tiến sĩ Bích Hồng sẽ tiếp tục phân tích trong một buổi khác.
Nhu cầu xuyên suốt là khuynh hướng làm người lớn, với sắc vóc phát triển làm cho trẻ cảm nhận là mình đang lớn nhưng thực chất thì chưa lớn, chưa hoàn chỉnh, bản chất vẫn là một đứa trẻ. Người lớn nhìn vào thì xem là con nít, nhưng trẻ thì cho rằng mình là người lớn.
Do sự biến đổi của cơ thể, trẻ cảm thấy đôi khi làm được những việc của người lớn, có thể thực hiện những giao dịch với người lớn. Trẻ thường gặp những nhận xét của người khác về mình. Ở nhà thường gặp câu nói của cha mẹ, người trong nhà: con lớn rồi, phải tự giác, đàng hoàng, chín chắn hơn. Vào lớp thì thầy cô cũng bảo: các em lớn rồi phải tự giác học tập, tự có ý thức. Ra ngoài đường phố, hàng xóm cũng thường bảo là lớn rồi. Vị thành niên lớn nhưng còn con nít, thể hiện tính không ổn định nên ứng xử với trẻ vị thành niên không phải là dễ dàng.
Biểu hiện của khuynh hướng làm người lớn rất rõ ràng do có sự phát triển nhanh chóng về các phương diện tâm lý. Trước tiên là về mặt nhận thức, khả năng nhận thức phát triểnrất tốt, khả năng hiểu biết gia tăng rất nhiều, cách nhận biết vấn đề sâu sắc hơn so với bậc tiểu học. Trong học tập, tư duy trừu tượng được thầy cô phát huy tối đa cả trong toán học lẫn văn học, khả năng hiểu biết thế giới mở rộng phát triển. Trẻ ham hiểu biết, thích khám phá, thử nghiệm: hay hỏi, khám phá các vấn đề bằng cách tự tìm hiểu, nghiên cứu, đôi lúc sự tìm tòi diễn ra khá nhanh làm cho cha mẹ không kịp nắm bắt thông tin để hướng dẫn trẻ. Trẻ không chỉ dừng lại ở chỗ chỉ đọc biết, tìm hiểu rồi thôi mà còn muốn trải nghiệm sự việc, làm thúc đẩy trẻ đi sâu sát vấn đề nhưng cũng gây nguy hiểm do không lường trước được những hậu quả của những khám phá, thử nghiệm nên thường có hành vi hết sức mạo hiểm gây lo lắng cho người lớn.
Trẻ hay tò mò quan tâm những vấn đề của thế giới người lớn như các mối quan hệ trong gia đình, chính trị, văn hóa, nghệ thuật, thể thao… Trẻ biết hết các vấn đề trong gia đình nhưng vờ như không biết gì cả, nếu cha mẹ không quan tâm đến con cái sẽ làm cho con cảm thấy lạc lõng, bơ vơ. Trẻ cũng bắt đầu quan tâm đến các vấn đề xã hội như tham nhũng, lạm phát, thời trang, ca nhạc, bóng đá… Trong khuynh hướng muốn làm người lớn, trẻ muốn thâm nhập, muốn thể hiện, muốn chứng tỏ mình là đã lớn rồi với nhiều hiểu biết.
Sự phát triển của trẻ có một mốc thay đổi rất là rõ ràng, ở độ tuổi 12, 13 thì nhận thức vấn đề còn hời hợt, phiến diện, nhưng đến tuổi 15 trở lên thì nhận thức được bản chất vấn đề. Có thể thấy một đoạn văn bản của các em viết cảm nhận về suy nghĩ của mình:
“Vậy đó, trong vòng tay của cha mẹ, thầy cô bạn bè, hôm nay em đã lớn 16, 17 tuổi. 16,17, cái tuổi của một thời mộng mơ dạt dào chắp cánh cho bao kỳ vọng vươn lên. Giờ đây, em đã thôi làm thơ ca ngợi đóa hồng trước ngõ mà biết rằng con người phải đổ bao nhiêu máu xương để cho đất nở được hoa hồng. Giờ đây, em đã thôi mơ làm công chúa hay hoàng tử trên tiên giới và hiểu rằng mình phải sống xứng đáng làm người, biết cho đi và quên mình trong hạnh phúc chung”.( lớp 11 năm học 1987-1988)
Tuy ở tuổi vị thành niên nhưng cũng có những em suy nghĩ thật chính chắn, trải lòng mình qua bài viết “Bản chất của thành công” (Lớp 12 năm học 2006-2007)
Đã bao giờ bạn tự hỏi thành công là gì mà bao kẻ bỏ cả cuộc đời mình theo đuổi? Phải chăng đó là kết quả hoàn hảo trong công việc, sự chính xác đến từng chi tiết? Hay đó là cách nói khác của từ thành đạt, nghĩa là có được một cuộc sống giàu sang, được mọi người nể phục? Vậy thì bạn hãy dành chút thời gian để lặng mình suy ngẫm. Cuộc sống sẽ chỉ cho bạn có những người đạt được thành công theo một cách giản dị đến bất ngờ.
…………………………………….
Bạn được sinh ra, đó là một thành công vĩ đại của cha và mẹ. Trách nhiệm của bạn là phải gìn giữ cho vẻ đẹp hoàn thiện của thành công ấy. Đừng bao giờ ủ ê nghĩ rằng cuộc sống là một chuỗi của thất bại, bởi như một giáo sư người Anh từng nói: “Cuộc sống này không có thất bại, có chăng là cách chúng ta nhìn nhận mọi việc mà thôi”.
Trẻ vị thành niên có khả năng suy nghĩ nhưng nhiều khi do cách giáo dục của cha mẹ, người thân nên con trẻ không được phát huy, trẻ có tài ứng khẩu và ứng phó bằng vốn liếng của mình để tiếp cận và khám phá thế giới.
Về thái độkhi trẻ cho mình đã lớn, trẻ thích đối xử được tôn trọng, không bị kiểm soát; được tự quyết, không bị áp đặt, buộc phục tùng mệnh lệnh…chẳng hạn như cha mẹ áp đặt định hướng nghề nghiệp cho con. Có thể hiểu sự áp đặt của cha mẹ theo thói quen từ khi con còn nhỏ khi con chưa biết nhiều, cha mẹ thường bảo con: mẹ nói con phải nghe lời. Nhưng cần hiểu, khi con lớn nếu không hề lắng nghe ý kiến của con, con không được thể hiện ý kiến, con sẽ không làm theo ý cha mẹ. Sự áp đặt của cha mẹ rất thường xuyên trên con: Mẹ sắp xếp thời khóa biểu cho con, con gái không được học nhảy mà phải học nữ công gia chánh, không giải thích. Cha mẹ luôn đứng trên quan điểm định hướng những điều tốt đẹp cho con nhưng không thèm nghe ý kiến của con là điều cần xem xét. Trẻ cũng hay thích tranh cãi, bày tỏ sự hiểu biết do chứng tỏ mình lớn, không dễ dàng thuyết phục người lớn, hay tìm sơ hở của người lớn để chỉ trích.
Tính làm người lớn còn bộc lộ qua khả năng của trẻ, do đã lớn nên trẻ đã có thể gánh vác công việc của người lớn: lau dọn, trang trí, sắp xếp nhà cửa ngày Tết. Có tham vọng chứng tỏ mình hay ho, muốn tạo “ phép mầu” cho gia đình mình, chẳng hạn như mơ làm ca sĩ muốn đổi đời khi cha mẹ làm lụng vất vả để giúp gia đình thoát nghèo; hay câu chuyện bức tâm thư thay cho bài văn: “chỉ muốn làm thuê, làm mướn, làm bất cứ việc gì để kiếm tiền ngay lập tức!”. Trẻ có ý muốn đổi đời để phụ giúp gánh vác gia đình, gặp trường hợp này cha mẹ cần giải thích con đi làm kiếm được bao nhiêu tiền, có giúp được gia đình thoát khỏi hoàn cảnh không và khuyên con muốn thay đổi đời thì phải học thật giỏi.
Trong khuynh hướng làm người lớn trẻ vị thành niên còn phát triển về mặt tình cảm. Xét về đời sống tình cảm của trẻ vị thành niên có cảm xúc rất mãnh liệt, rất nhạy cảm, khó kềm chế, bộc lộ không thích hợp: vỗ tay, đập bàn kèm theo tiếng hú, xúc động thì khóc ngay. Trẻ khao khát sự quan tâm và biểu lộ tình cảm của người khác như được tặng quà, được khen nhưng cha mẹ thì vô tình với nhiều lý do nghĩ rằng lớn rồi thì tự lo đâu cần cha mẹ vỗ về, điều này làm cho trẻ thường hướng đến bạn bè.
Trẻ xuất hiện những rung cảm giới tính với người khác phái, cùng phái. Cảm xúc đồng tính là một vấn đề cho xã hội nhưng chưa có các công trình nghiên cứu hoàn chỉnh, chỉ có thể kể ra một vài lý do dẫn đến cảm xúc này: bối cảnh gia đình anh em đều là trai hay gái làm trẻ chạy trốn vai trò, trẻ không xinh đẹp, không nữ tính, có khi sự phát triển tâm lý nhanh hơn tuổi dẫn đến nhàm chán những người khác phái cùng trang lứa…
Cảm xúc giới tính với người khác phái trong độ tuổi vị thành niên rất phổ biến hiện nay nhưng cũng thay đổi theo độ tuổi. Ở cấp 2 mang tính cách dò dẫm, đơn phương dẫn đến cư xử với nhau rất vụng về. Đến lớp 8, 9 trẻ chủ động chinh phục, viết thư cho nhau nhưng không đưa tận tay mà qua trung gian ai đó hoặc để ở một địa điểm bí mật nào đó, tình cảm không chếnh choáng nhưng không bền đỗ theo thời gian. Thật sự đây không phải là tình yêu mà chỉ là cảm xúc thoáng qua, đến rồi lại đi, cha mẹ cần bình tĩnh để nhận ra vấn đề và định hướng đúng chỗ đúng lúc, nếu cấm đoán một cách gay gắt đôi lúc lại là chất xúc tác để trẻ đi quá đà. Ở cấp 3 thì khẳng định yêu đương, có định hướng đôi lúc khá chín chắn. Cha mẹ đôi lúc cần biết tâm lý để định hướng cho đúng. Tỷ lệ yêu ở cấp 3: Lớp 10: 30%, lớp 11: 50%, lớp 12: 70-80%.
Khi tuổi học sinh mà yêu nhau thì khá sớm trong quá trình phát triển, có nhiều nguyên nhân để trẻ yêu trong độ tuổi học trò. Nguyên nhân cơ bản nhất là cảm xúc giới tính xuất hiện và sự ngộ nhận về cảm xúc, trẻ không biết được cảm xúc giới tính của tình yêu là như thế nào, nên có cảm giác lạ hơn, khác hơn đối với người khác phái nào đó thì cho rằng là tình cảm yêu đương chứ chưa chắc đó là tình yêu. Cũng có những nguyên nhân ảnh hưởng từ gia đình do sự thiếu thốn tình cảm gia đình, bầu không khí gia đình không đem lại cảm giác yêu thương, cha mẹ bất hòa làm trẻ dễ ngã lòng khi nhận được sự quan tâm của ai đó. Nguyên nhân khác có thể là sự mất cân đối về giới tính trong gia đình, vị thế của bản thân trong gia đình, hay ứng xử gây ngộ nhận của người lớn vì nhìn người bạn khác phái của con một cách đặc biệt. Do tác động của các phương tiện truyền thông, sự lãng mạn trong phim, truyện tiểu thuyết cũng khiến cho trẻ bắt chước cách biểu lộ, ứng xử trong tình cảm…
Làm gì khi con yêu sớm? Cha mẹ thường tỏ ra ác cảm, tìm cách khống chế, dọa nạt, trẻ sẽ đối phó, che đậy, làm ra vẻ không liên hệ. Càng ngăn cản tiếp xúc, trẻ càng lén lút đến với nhau nhiều hơn, chính điều đó làm xúc tác làm cho tình cảm lớn mạnh hơn và làm cho sự ngộ nhận càng cao hơn. Khi cấm đoán, buộc cắt đứt quan hệ sẽ làm cho trẻ bất mãn, hành động cực đoan: bỏ nhà đi, uống thuốc tự tử, không thèm đi học, bỏ ăn, bỏ ngủ… khiến cho cha mẹ phải nao núng.
Làm gì khi con yêu sớm? Điều quan trọng là cha mẹ cần giữ thái độ bình tĩnh, nếu ứng xử không khôn khéo thì sẽ đẩy sự việc đi xa hơn. Cần tỏ ra đồng cảm với nhu cầu tâm lý vì đó là đặc điểm của tâm lý và là nhu cầu tâm lý, cần xem chuyện đó là bình thường để con bình tĩnh hơn để giải quyết vấn đề hoặc biết cách ứng xử rõ ràng và minh bạch hơn đối với người bạn. Bên cạnh đó cần tạo niềm tin để con bày tỏ, tâm sự qua đó phân tích, định hướng tình cảm và hướng dẫn con cách ứng xử ngay cả khi con đang xây dựng tình cảm hay khi tình cảm tan vỡ.
Nhìn chung, trong độ tuổi vị thành niên thì tình cảm có tính chất tuyệt đối, đây là điểm rất đáng ngại, tình cảm mang tính cực đoan, đã thương thì thương hết mình, khi ghét thì không chừa một tí nào và vì vậy cư xử cũng rất cực đoan. Trong tình cảm, trẻ tôn sùng thần tượng, tôn sùng người yêu thuơng, đòi hỏi cao ở đối tượng, muốn yêu thích thần tượng thì thần tượng phải đáp lại, không chấp nhận san sẻ. Trẻ cũng có biểu lộ cực đoan, dễ thất vọng khi không được đáp ứng như mong muốn để rồi suy sụp, hành động nông nổi. Đây là những biểu hiện đáng ngại, các bậc cha mẹ cần có những bước chuẩn bị và có cách tác động để trẻ biết cách ứng xử chững chạc và người lớn hơn.
Lớn nhưng chưa thật sự lớn về tâm sinh lý, đó là đặc điểm nổi bật nơi độ tuổi vị thành niên. Mỗi người đều phải trải qua giai đoạn “bỗng dưng ta thấy mình lớn” này, và khi bắt đầu bước vào độ tuổi này, trẻ không hề có kiến thức mà phải tự dò dẫm. Vì thế, cha mẹ cần phải hiểu thấu và trang bị kiến thức về tâm lý, và nhất là giới tính về tuổi vị thành niên để dìu con đi qua giai đoạn khó khăn này nhằm giúp trẻ hình thành nhân cách bước tiếp vào cuộc đời.
Nhiều trẻ vị thành niên tự tử vì những lý do ngớ ngẩn
Cô bé Thúy Phụng - 14 tuổi - đã dùng dao lam cắt 4 vết trên cổ tay phải, làm đứt gân mạch để tự tử. Lý do em quyết định kết liễu đời mình là bị bà ngoại mắng do vứt quần áo, sách vở bừa bãi. Tại Bệnh viện nhi đồng 2 TP HCM, sau khi xử lý vết thương ngoại khoa, bác sĩ tâm lý đã khám để tìm nguyên nhân tự tử của Phụng. Cha mẹ chia tay khi em mới 10 tháng tuổi. Mẹ để em lại cho bà ngoại nuôi rồi bỏ đi đâu không ai biết cho đến khi bị bắt tập trung cai nghiện. Phụng không ghét mẹ nhưng luôn có cảm giác thù hận cha, người mà từ bé đến giờ em chưa hề gặp mặt. Em rất thương bà và cũng được bà ngoại rất cưng chiều, không phải làm bất cứ việc gì, được đi học đàng hoàng. Bản thân em là người vui vẻ, hoạt bát, có rất nhiều bạn thân cả trai lẫn gái, lại rất thích võ thuật. Đây là lần đầu tiên Phụng bị bà mắng. Em không cãi lại, chỉ ngồi khóc và hành động nông nổi như trên. Khi hồi phục, Phụng có thái độ rất thản nhiên, không hề tỏ ra ân hận vì đã tự tử. Em nghĩ rằng nên chết đi để khỏi làm phiền bà, không muốn là gánh nặng của bà và của bất kỳ ai. Bác sĩ Thái Thanh Thủy, Trưởng khoa Tâm lý trẻ em Bệnh viện Nhi đồng 2, cho biết, những trường hợp trẻ vị thành niên tự tử vì lý do hết sức nhỏ nhặt như em Phụng đang ngày càng tăng. Theo nghiên cứu của bác sĩ Thủy về những yếu tố dẫn đến tự tử ở trẻ em, trẻ dậy thì có nhiều thay đổi về nội tiết, thể chất và trí não nên tâm lý có rất nhiều biến động. Trẻ có thể nghĩ đến việc chết chỉ để giải quyết những ấm ức buồn chán, để kết thúc xung đột bản thân và đôi khi chỉ để thách thức người lớn. Không tính những trường hợp trẻ em tự tử do trầm cảm, bị tử vong thì trong 2 năm 2003-2004, tại Bệnh viện nhi đồng 2 đã có 26 ca trẻ tự tử được cứu sống, trong đó 20 là nữ. Giải thích điều này, bác sĩ Thủy cho rằng đó là do các em nữ nhạy cảm, dễ bị tổn thương hơn các em nam. Những trẻ này đều biết thương yêu gia đình, được học hành và có tâm sinh lý bình thường, có trách nhiệm với bản thân. Nguyên do dẫn đến hành vi tự tử là các em gánh quá nhiều hy vọng phụ huynh như phải hơn bạn bè trong học tập, trở thành những tài năng nghệ thuật... Bên cạnh đó, trẻ còn có nhiều mối quan hệ bất ổn chốn học đường như với thầy cô, bạn bè... Những áp lực ấy bị dồn nén quá lâu sẽ tạo thành xung đột bản thân. Một số em từ nhỏ được chăm sóc quá kỹ về thể chất nhưng đôi khi lại được giáo dục lệch lạc về tinh thần. Khi trẻ cảm thấy bản thân không đáp ứng được những hy vọng của gia đình, không được mọi người hiểu, khi bị mắng nặng lời, các em cảm thấy mình vô dụng, là gánh nặng cho người khác và muốn giải thoát bằng cách tự tử. Theo các chuyên gia tâm lý, lứa tuổi học đường là đối tượng cần được chăm sóc nhiều nhất về tâm lý. Giai đoạn này, trẻ tuy đã khá phát triển về mặt thể xác, giới tính nhưng còn chưa chín muồi về mặt cảm xúc, chưa có kinh nghiệm ứng xử nên thường hụt hẫng khi gặp biến cố trong cuộc sống. Tâm lý trẻ rất dễ bị kích động trước những những cú sốc đầu tiên. Trường học là nơi có điều kiện để điều chỉnh các suy nghĩ sai lầm của trẻ vị thành niên tốt nhất. Có thể tổ chức cho học sinh đến làm quen và giao lưu với những trẻ bất hạnh, nhà tình thương để các em hiểu rằng được khỏe mạnh bình thường, có một mái ấm gia đình đã là một niềm hạnh phúc lớn lao. Nhà trường cũng có thể kết hợp với các bệnh viện, giúp các em chứng kiến cảnh những bệnh nhân tự tử được cứu sống để cảm nhận được nỗi đau, nỗi khổ khi gia đình có người thân tự tử. Nên tổ chức các buổi nói chuyện chuyên đề về vấn đề này ở trường học để các em hiểu những hệ lụy từ hành vi nông nổi này. Gia đình cũng đóng vai trò rất quan trọng trong sự phát triển tâm lý của trẻ em, đặc biệt ở giai đoạn dậy thì. Sự quan tâm không đúng phương pháp, luôn áp đặt lên trẻ, không chú ý đến suy nghĩ độc lập của trẻ dễ dẫn tới hành vi tự tử ở trẻ. Các bậc cha mẹ nên tạo cảm giác gần gũi, an toàn dối với trẻ, tạo điều kiện để trẻ tâm sự với cha mẹ như với một người bạn lớn tuổi. Tuyệt đối không nên xúc phạm trẻ. Đối với những trẻ đã có hành vi tự tử thì việc chẩn đoán và điều trị về mặt tâm lý sau đó là vô cùng quan trọng. Tuy nhiên, việc điều trị chỉ mang lại kết quả khi có sự hợp tác từ phía gia đình. Gia đình không nên nhắc lại hành vi ấy với thái độ trách móc hay tức giận, vì có thể sẽ làm cho trẻ quay lại hành vi sai
lầm một lần nữa. Mỹ Lan
NHỮNG ĐIỀU CẦN BIẾT VỀ TÂM LÝ TRẺ Ở ĐỘ TUỔI VỊ THÀNH NIÊN
Lứa tuổi vị thành niên là lứa tuổi có những thay đổi đột ngột, nhanh chóngvề
tâm sinh lý, nếu như hình dáng vẻ bên ngoài trẻ giống như người lớn thì
về mặt tâm lý xã hội trẻ vẫn còn rất trẻ con, chính vì vậytự bên trong trẻ đãxảy ra sự mất cân bằng rất lớn mà nếu chúng takhông
hiểu-không thông cảm - không giúp đỡ kịp thời sẽ rất dễ xảy ra những
hậu quả đáng tiếc. Vậy cha mẹ làm thế nào để hiểu được trẻ vị thành
niên?
-
Mặc dù không quấn quýt gắn bó với cha mẹ như lúc nhỏ nhưng trong thâm
tâm trẻ vị thành niên vẫn luôn luôn cần sự giúp đỡ chở che của gia đình
vì đó chính là điểm tựa vững vàng để trẻ bắt đầu bộc lộ khuynh hướng tự
khẳng định mình thông qua việc tự lựa chọn kiểu tóc, cách ăn mặc, tác
phong , cử chỉ ,sở thích riêng…..và… giữa trẻ với bố mẹ bắt đầu có những
khoảng cách đầu tiên.
-
Trẻ vị thành niên thường có xu hướng tự đánh giá mình cao hơn so với
hiện thực, các em thích thổi phồng những khả năng của mình, người ta
thường nói một cách giàu hình ảnh là trẻ vị thành niên thích tự xem mình
là “ cái rốn của vũ trụ” , là nhân vật có tầm quan trọng nhất, mọi
người nên suy nghĩ và hành động như mình.Chính vì đánh giá không đúng
khả năng của mình nên các quyết định của trẻ ít dẫn đến thành công ,
những thất bại nho nhỏ , những xích mích vụn vặt cũng có thể làm trẻ đau
khổ dễ dẫn đến những hành vi nông nổi.
-
Tình bạn với trẻ vị thành niên rất quan trọng, đối với lứa tuổi này
người bạn thân như “ cái tôi thứ hai” của mình, các em rất chú ý đến
phẩm chất của người bạn , sự thông minh nhanh trí, vốn kiến thức rộng về
mọi mặt chứ không chỉ đơn thuần là kết quả cao trong học tập. Người bạn
được các em đề cao là người biết chia ngọt sẻ bùi không bao giờ “ phản”
bạn, khi đã tin tưởng trẻ có thể thổ lộ hết nội tâm, bày tỏ tất cả
những suy nghĩ thầm kín nhất vì vậy thường xuyên quan tâm đến bạn của
con, quan tâm đến những hoạt động chung của trẻ là việc làm hết sức cần
thiết của các bậc cha mẹ có con trong độ tuổi này.
-
Nếu như ở tuổi thơ các em luôn xem bố mẹ thầy cô là hình mẫu lý tưởng
của mình thì trong lứa tuổi này trẻ bắt đầu “ nhìn lại” thần tượng, mặt
khác do ít trải nghiệm, ít kiến thức xã hội nên sự đánh giá người khác
của các em khá cực đoan- cứng ngắc, những người được các em đánh giá cao
thì sẽ được các em tin tưởng, yêu quí, thích hoàn thành nhiệm vụ người
đó giao phó và tỏ rõ thái độ ngược lại với những người mà các em phát
hiện ở họ có những lời nói hành động tự các em cho là không đúng không
tốt.
Với
những khó khăn mâu thuẫn trên có thể nói tuổi vị thành niên là tuổi có
nhiều đột phá quan trọng trong cuộc đời con người, nhưng đây chỉ là
những khó khăn tạm thời , có thể khắc phục nếu như cha mẹ thật sự hiểu
trẻ ,là bạn với trẻ, tôn trọng tính độc lập của trẻ, giáo dục giới tính
và tập dần khà năng xử lý tình huống cho trẻ…… sẽ giúp trẻ vượt qua giai
đoạn khủng hoảng này và trưởng thành lành mạnh.
Đăng bởi: BS.CK1.Thái Thanh Thủy - TK.Tâm lý
(ST)
|