Phong tục cưới hỏi của người K'ho

Theo tôi được biết, hầu như bà con dân tộc K’ho ở xã La Ngâu chưa bao giờ biết hoặc nghĩ tới chuyện ly hôn. Cho dù cuộc sống ở vùng cao đã có nhiều thay đổi theo hướng văn minh, hiện đại và vẫn còn vất vả  nhiều. Nhưng tất cả những điều đó không làm thay đổi lòng chung thủy vợ chồng của bà con dân tộc K’ho nơi đây. Đó cũng là điều đáng mừng do họ biết sống và tuân thủ  luật tục tốt đẹp, lâu đời của dân tộc mình.
 

Cuộc bắt chồng lúc nửa đêm của cô gái K’ho

Với tộc người K’ho ở huyện Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng, sau khi được gia đình nhà trai đồng ý, ngay trong đêm đó nhà gái sẽ nhanh chóng bắt chàng trai về cho con gái mình làm chồng. Tuy nhiên, để có lễ cưới diễn ra buộc đôi uyên ương phải có con với nhau, không có con tuyệt nhiên không được cưới.

Thiếu nữ K’ho bên lễ hội cồng chiêng

Tựa lưng nhau bước đi

Ngày nay, tục cưới xin và bắt chồng của thiếu nữ K’ho ít nhiều đã bị thay đổi theo thời gian, những nghi thức rườm rà gây bất lợi cho cả hai bên gia đình đã dần dần được người K’ho loại bỏ. Nếu như trước kia, khi nhà gái đến xin bắt chồng, nhà trai thường thách cưới rất cao (đòi trâu, bò, heo), nhà gái đáp ứng được những yêu cầu của nhà trai thì mới được bắt chồng.

Ngoài bố mẹ chồng được thách cưới, anh, em, chú, bác của chàng trai cũng có quyền yêu cầu nhà gái phải tặng cho mình vật phẩm để tỏ sự hiếu thảo. Bởi vậy, nhiều cô gái K’ho khi bắt được chồng về nhà thì con trâu đã hết, bồ lúa cũng cạn, thậm chí là phải đi vay nợ nhiều nơi để đáp ứng yêu cầu của nhà chồng.

Tuy nhiên, những nghi thức bắt chồng xuất phát từ khởi thủy vốn đã được thời gian chứng minh là nét văn hóa đặc trưng của tộc người này thì ngày nay lại càng được người K’ho dưới chân núi LangBiang tuân thủ, gìn giữ và trở thành luật tục, bất di bất dịch.

Ông K’Breo Cil, người chuyên nghiên cứu về luật tục của người K’ho cho biết, sau khi nhà trai đồng ý để nhà gái bắt con về làm rể, ngay trong đêm đó nhà trai sẽ giết một vài con gà làm cơm cho cả hai bên quây quần ăn mừng và uống rượu cần. Họ cùng nhau bàn về tương lai của chàng trai, cô gái, nhất là chuyện sinh con cái để gia đình nhà gái sớm được mổ heo, giết trâu mời nhà trai, họ hàng gần xa kéo tới ăn mừng. Trong lúc hai bên gia đình đang ăn uống giữa nền nhà, cô gái sẽ vào phòng trong phụ giúp chàng trai chuẩn bị đổ đạc để theo về nhà gái làm chồng ngay trong đêm.

Khi con gà ngoài rừng đã le te cất tiếng gáy, con chim rừng đâu đó vừa thức giấc gọi nhau ríu rít thì cuộc ăn mừng cho đôi trai gái thành vợ, nên chồng của người K’ho cũng vừa tàn. Trên gương mặt của những thành viên trong gia đình hai bên sau cuộc ăn mừng bên ché rượu cần được ủ bằng lá rừng đã bừng bừng hơi men, ai cũng đã ngà ngày say. Họ có thể phải dựa vào nhau để cùng bước đi nhưng tuyệt nhiên không ai được “lỡ lời”, tất cả mọi phát ngôn phải hết sức tỉnh táo. Lúc này, mai mối sẽ đứng dậy hoàn tất những nghi thức và trịnh trọng tuyên bố xin phép được bắt chàng trai đem về làm chồng cho cô gái.

Lời người mai mối vừa dứt, chàng trai ngay lập tức bị những thành viên trong gia đình nhà gái, mà tiên phong là cô gái bắt đi mất hút trong đêm.

Chồng mất, lấy chồng khác phải nộp vạ

Có những đám cưới được tổ chức tưng từng dưới chân núi LangBiang kéo dài đến hai, ba ngày nhưng cô dâu, chàng rể là những người đã có với nhau vài ba mặt con, chung sống với nhau đã hàng chục năm, thậm chí có đôi tóc đã bạc trắng, răng đã lung lay nhưng đó chính là lần đầu tiên trong đời họ được cưới.

Theo luật tục khởi thủy của người K’ho, trai gái chỉ được phép cưới nhau khi đã có con, nếu không có con thì không được tổ chức đám cưới. Và khi đã có con thì dứt khoát phải tổ chức đám cưới, dù là có già đến sắp chết, vì có cưới nhau họ mới có thể dựng vợ, gả chồng cho con cái sau này. Không một gia đình của tộc người này chịu cho nhà gái bắt con mình về ở rể khi bố mẹ nhà vợ vẫn chưa cưới nhau.

Khi mất chồng, phụ nữ K’ho muốn bắt chồng mới phải nộp vạ cho nhà chồng thứ hai này vì họ chấp chập cho con lấy vợ thừa

Và khi cả hai đã cưới nhau, chính thức trở thành vợ chồng, để thể hiện sự hiếu thảo của con cái, đôi vợ chồng này bắt buộc phải biếu bố mẹ chồng một con heo lớn. Riêng anh, em, chú, bác nhà chồng, nếu ai có khả năng nhận lễ vật đều có thể yêu cầu đôi vợ chồng mới cưới phải tặng cho mình một lễ vật, đó có thể là tiền, vàng, vải lụa. Tuy nhiên, để thể hiện sự quan tâm tới đôi vợ chồng mới cưới, bố mẹ, anh, em, chú, bác phía nhà chồng sau khi nhận lễ vật phải cho lại một con trâu hoặc vật chất khác có trị giá lớn hơn vật phẩm mà đôi vợ chồng đã biếu, tặng.

Người con trai sau khi bị nhà gái bắt về ở rể, nếu cuộc sống gia đình bị rạn nứt, chàng trai bỏ đi theo người con gái khác liền bị nhà vợ yêu cầu bồi thường danh dự, thiệt hại bằng trâu, bò, heo hoặc tiền, vàng tương xứng với số tiền trước đó họ đã bỏ ra để được bắt chàng trai này. Riêng người con gái K’ho, sau khi bỏ chồng hoặc chồng bỏ muốn lấy người chồng khác, trước khi bắt được người chồng thứ hai về ở với mình phải nộp vạ cho gia đình nhà chồng này vì họ chấp nhận gả con cho người vợ thừa, đã có một đời chồng.


 

Người K’ho phạt vạ ngoại tình như thế nào?

 

Khi bắt quả tang người vợ hoặc chồng “ăn bờ ngủ bụi” vụng trộm với người tình, một cuộc họp khẩn cấp của hai bên gia đình nội ngoại sẽ được triệu tập để xử lý kẻ “chán cơm thèm phở”. Người bị phản bội có thể yêu cầu phạt vạ người vi phạm tới 14 con trâu.

Nắm gạo xử li hôn

Người K’ho ở Lâm Đồng cũng như các tộc người bản địa khác đang cư trú trên vùng đất Tây Nguyên, khi gia đình có chuyện lục đục, họ rất ít khi kéo nhau ra tòa.

Thiếu nữ K’ho trong ngày khai giảng năm học mới ở huyện Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng.

Trong tập tục truyền thống của người K’ho, khi vợ chồng không muốn sống với nhau nữa thì cho phép ly dị nếu một trong hai người ngoại tình hay vi phạm phong tục gây ảnh hưởng đến đời sống gia đình. Tuy nhiên, tình trạng ly hôn ở người K’ho rất ít khi xảy ra bởi sự ràng buộc rất chặt chẽ của tập tục từ khi nam nữ thành vợ, thành chồng.

Khi có dấu hiệu rạn nứt tình cảm vợ chồng vì những lý do khác nhau, hai bên gia đình, dòng họ sẽ tìm cách khuyên ngăn, hòa giải. Nếu vẫn không giải quyết được thì sẽ tổ chức một buổi họp, ngoài các thành viên chủ chốt của hai bên nội ngoại còn có sự tham gia của già làng.

Già làng K’Tiếu

Già làng K’Tiếu, thôn Duệ, xã Đinh Lạc, huyện Di Linh (Lâm Đồng) cho biết thủ tục ly dị của người K’ho được tiến hành như sau: Người ta lấy một bát gạo đưa cho hai người, hai người lần lượt lấy vài hạt bỏ vào một cái bát khác, coi như là đồ vứt đi và từ đây họ chính thức không còn là vợ chồng.

Cũng có nơi vợ chồng mỗi người cầm một nắm gạo trong tay và cùng thả đều vào bát, nếu bên nào thả vào trước (lý do quá nôn nóng) thì sẽ phải đền của cho bên kia. Nếu cả hai bên cùng thả vào bát thì coi như đồng ý ly dị (thuận tình ly hôn). Từ đó hai người sẽ không được phép sống chung với nhau nữa.

Khi đã ly hôn, gia đình nhà trai buộc phải trả lại số lễ vật mà trước đó đã thách cưới nhà gái (trị giá đồ vật có thể được tính giảm đi theo số năm người chồng ở bên nhà vợ). Hoặc nếu người vợ chết mà người chồng đi lấy người vợ khác thì cũng phải hoàn trả lại số lễ vật nhà gái đã đưa cho nhà trai trong lễ ăn hỏi.

Trường hợp người chồng hoặc người vợ chết, bên nhà vợ hoặc chồng không có người em để thực hiện tục “nối dây” hoặc không đồng ý lấy thì được phép có vợ hoặc chồng khác sau khi mãn hạn tang. Trường hợp này, không phải hoàn trả lại của hồi môn, nhưng không được mang theo con và phải tổ chức lễ cưới.

Ngoại tình bị phạt vạ 14 con trâu

Người K’ho xưa và cả ngày nay xem ngoại tình là một tội “tày đình”. Người ngoại tình sẽ bị buôn làng xem thường, khinh rẻ vô cùng.

Trước đây, ngoại tình và thông dâm là hai tội bị luật tục của người K’ho trừng phạt cực kỳ dã man. Những kẻ quyến rũ người chồng hay vợ người khác thường là bị giết chết, quăng xác xuống suối.

Luật tục của người K’ho tại Lâm Đồng trừng phạt nghiêm khắc những người ngoại tình

Người ngoại tình bị bắt quả tang phải lo nộp vạ cho người bị phản bội một khoản rất lớn có khi lên đến 14 con trâu (tùy vào sự thỏa thuận nhưng không dưới 12 con trâu). Ngoài việc bồi thường danh dự cho vợ hoặc chồng của người kia còn phải bồi thường cho chính vợ hoặc chồng mình vì những đêm đi ngủ với người khác ở bên ngoài.

Tất nhiên, “bản án” dành cho những trường hợp ngoại tình của người K’ho cũng cực kỳ nghiêm khắc. Nếu chồng ngoại tình thì người chồng phải nộp vạ cho chính vợ mình 6 con trâu, 1 ché rượu, 2 con vịt và 1 con gà mái. Khi người vợ “tòm tem” với một người đàn ông đã có gia đình thì phải nộp cho chồng 6 con trâu và 1 ché rượu.

Ngoại tình giữa một người đàn ông với một người đàn bà đã có gia đình thì người đàn ông này phải bồi thường cho người chồng có vợ ngoại tình 12 con trâu.

Ngày nay, những tập quán lạc hậu và tập tục xử phạt quá hà khắc trong lĩnh vực hôn nhân người K’ho đã dần dần được thay thế bởi hệ thống pháp luật của Nhà nước. Tuy nhiên, ở không ít nơi trình độ dân trí và nhận thức của người K’ho vẫn còn thấp nên ảnh hưởng của luật tục hà khắc này vẫn còn khá nặng nề, nhất là vấn đề tảo hôn, phạt v��.

 

Tục trả nợ bằng một đêm "mây mưa" của người K'Ho

 

Người K'Ho trên cao nguyên Lâm Đồng có một luật tục khá lạ lùng tự ngàn xưa, có thể bắt phạt con nợ đến khánh kiệt gia sản, nhưng con nợ cũng có thể "rũ sạch nợ nần" chỉ bằng một đêm "mây mưa" với chủ nợ.

Cho đến bây giờ, những người K'Ho ít nhiều vẫn sống với những luật tục của mình. Đó là thứ tài sản tinh thần quý giá, nhưng cũng đang dần mai một trong đời sống cộng đồng của họ. Trước tiên đây là một tín hiệu đáng mừng. Bởi luật tục đã lấy đi khá nhiều thứ của đồng bào K'Ho nói riêng và cộng đồng các dân tộc thiểu số Việt Nam nói chung. Quá lệ thuộc vào luật tục đã làm kiệt quệ đời sống của đồng bào trong một thời gian khá dài.

Những luật tục đôi khi đẫm nước mắt khắc nghiệt, nhưng cũng có khi lắm tiếng cười vì sự giản đơn đến… ngây ngô trong đó. Chỉ cần nhìn vào những quy định bắt phạt trong luật tục đủ thấy mỗi một lần vi phạm, một người K'Ho bị phạt vạ nhiều như thế nào. Nhất là đối với những tội nặng như tội ngoại tình, bỏ vợ bỏ chồng… vốn được coi là trọng tội.

Khuynh gia bại sản vì bị phạt vạ

Chúng tôi đi trên những con đường đất đỏ của cao nguyên Đức Trọng đang vào mùa thu hoạch cà phê. Những tiếng cười được mùa nở bừng trên từng khuôn mặt rám nắng đặc trưng của vùng dân tộc thiểu số Trường Sơn - Tây Nguyên. Những người K'Ho già đã sống gần trọn đời với ngôi làng K'Long, xã Hiệp An của mình dưới chân núi Voi, lặng lẽ ngồi nhìn đám trẻ đang nô đùa trước sân. Ở họ, dường như lối sống hiện đại vẫn còn ở đâu đó xa lắm, quanh họ là cả một bầu không khí K'Ho truyền thống gần gũi như hơi thở mỗi ngày.

Bà mẹ K'Ho già bồi hồi nhớ lại viễn cảnh xưa cũ trong ngôi làng của mình. Bà kể: "Ngày trước trong làng mình không như bây giờ đâu, cái gì cũng bắt vạ bằng trâu, bằng bò, bằng ché… hết. Có người suốt đời cũng không thể trả hết nợ, phải đi vay để trả nợ làm hòa". Rồi bà liệt kê cho chúng tôi những luật tục phạt vạ mà bà thuộc nằm lòng ngay từ khi mới biết bắt chồng đến giờ.

Người phụ nữ nào ngoại tình trước khi hết tang chồng thì phải nộp phạt cho gia đình người chết 6 con trâu, 1 chiếc áo, 1 cái mền, 1 vòng đeo cổ, và làm lễ giao hòa phải nộp thêm một ché rượu, 1 con vịt và 1 con gà mái. Người chồng đã lập gia đình mà ăn nằm với một người đàn bà khác thì phải nộp cho người vợ bị phản bội ít nhất 6 con trâu, 2 con dê, 1 con gà mái, 1 ché rượu, 1 cái áo, 1 vòng đeo cổ, còn cô người tình thì phải nộp phạt 6 con trâu.

Trai gái quan hệ tình cảm với nhau đến khi có con thì buộc phải lấy nhau. Nếu chàng trai từ chối thì phải bồi thường 2 con trâu, 2 ché rượu, 1 con dê, 1 con vịt, 1 con gà mái cho người đã ăn nằm với mình. Nếu chuyện ngoại tình xảy ra giữa một người đàn ông với một người đàn bà đã có gia đình, thì người đàn ông này phải bồi thường cho người chồng có vợ ngoại tình 12 con trâu. Nếu không đủ sản vật để nộp thì bị cộng đồng coi thường, khinh bỉ vô cùng. Thậm chí, những kẻ quyến rũ người chồng hay vợ người khác có thể bị giết chết, quăng xác xuống suối mà không hề mắc phải tội giết người.

Luật tục của người K'Ho cũng rất công bằng, người nào tố cáo người khác phạm tội ngoại tình mà không có chứng cứ để chứng minh sự xác thực của lời tố cáo, thì sẽ bị phạt vạ bằng một ché rượu, 1 con gà mái và 1 đồng bạc bồi thường danh dự cho người bị vu khống. Gia sản của những đồng bào dân tộc này không tính bằng tiền, bằng đất đai mà đếm bằng số trâu bò, gà vịt, chiêng ché... có trong nhà. Vì vậy những ai trót phạm tội, nhất lại là trọng tội thì sẽ rất khó khăn để trả hết số nợ "kếch xù" như vậy. Nếu không trả đủ, họ trở thành con nợ, lần hồi trả từ năm này qua năm khác, trả nợ đến trắng tay, đến khuynh gia bại sản có khi vẫn chưa hết nợ.

Xóa nợ sau một đêm "mây mưa"

Luật tục của người K'Ho nghiêm khắc là thế, nhưng cũng có khi "dễ dãi" đến bất ngờ. Luật tục cho phép gia đình chủ nợ có thể ăn nằm với con nợ để "lấy nợ", nếu như hai bên đều thuận tình đồng ý. Sau đêm "mây mưa" ấy, con nợ nghiễm nhiên được coi như đã trả hết nợ, và hai bên sẽ không còn ràng buộc, nợ nần gì nhau nữa.

Xét ra thì chắc sẽ có nhiều con nợ chọn cách này, vì như thế sẽ không mất trâu, mất bò mà vẫn trả được nợ. Thế nhưng, bà mẹ già người K'Ho ấy lại bảo rằng: "Không phải ai cũng chọn cách ngủ với chủ nợ để trả nợ đâu. Chuyện này hiếm lắm mới xảy ra dù luật tục cho phép". Thì ra, chuyện danh dự với người K'Ho cũng rất quan trọng, dù cho họ có tục ngủ với nhau trước khi cưới đi chăng nữa. Trả nợ bằng thân xác chỉ là lựa chọn cuối cùng của họ, khi không còn lựa chọn nào khác.

Ngoại tình trong cộng đồng người K'Ho được xác định là một tội lớn, bị trừng phạt nặng nề, do đó hành vi ngoại tình và ly hôn của người K'Ho rất ít khi xảy ra. Trường hợp đặc biệt phải ly hôn thì những người ly hôn phải chịu phạt và phải được bố mẹ, già làng chấp nhận. Trong tập tục truyền thống của người K'Ho, khi vợ chồng không muốn sống với nhau nữa thì cho phép ly dị nếu một trong hai người ngoại tình hay vi phạm phong tục gây ảnh hưởng đến đời sống gia đình. Tuy nhiên, tình trạng ly hôn ở người K'Ho rất ít khi xảy ra bởi sự ràng buộc rất chặt chẽ của những luật tục trong hôn nhân.

Ông K'Thiên, trưởng thôn K'Long nhớ lại: "Trước đây, khi có dấu hiệu rạn nứt tình cảm vợ chồng vì những lý do khác nhau, hai bên gia đình, dòng họ sẽ tìm cách khuyên ngăn, hòa giải. Nếu vẫn không giải quyết được thì sẽ tổ chức một buổi họp, với sự tham gia của hai vợ chồng, hai bên gia đình nội ngoại, và già làng. Người ta lấy một bát gạo đưa cho hai người, hai người lần lượt lấy vài hạt bỏ vào một cái bát khác, coi như là đồ vứt đi và từ đây họ chính thức không còn là vợ chồng. Từ đó hai người sẽ không được phép sống chung với nhau nữa. Khi đã ly hôn, gia đình nhà trai buộc phải trả lại số lễ vật mà trước đó đã thách cưới nhà gái".