1
Mai thế là một sở thích đặc biệt của những người yêu bonsai, hoa cảnh. Nhưng những lưu ý khi tạo dáng mai thế thì không phải ai cũng hiểu.
Khi tạo dáng mai cần chú ý các phần sau:
Gốc mai: là phần cực kỳ quan trọng, vì khi nhìn vào cây mai người ta chú ý ngay đến cái gốc mai, xem gốc mai người ta biết đó là mai rừng, hay mai bonsai lâu năm ...
Thường thì gốc mai được để tự nhiên do việc tạo dáng và ghép rễ rất khó. Bởi vậy đánh giá mai như đánh giá vẻ đẹp của một cô gái, nếu muôn biết đẹp xấu thì phải đánh giá những cái gì là tự nhiên nhất mà thiên nhiên đã ban tặng.
Để có một gốc mai đẹp bạn phải tạo dáng bộ rể lúc mới trồng, hoặc nếu đó là mai già thì phải biết moi gốc ra để lộ phần rễ, nhưng thường thì không đẹp do mai sống hoan dã nên rễ cũng xuông đuột. Với các loại mai già thì khó mà thay đổi được hình dáng bộ rể vì vậy mà nên tập trung và phần thế mai.
Thế mai: Với kỹ thuật ghép cành phổ biến như hiện nay thì có thể tạo được nhiều dáng, thế rất đẹp. Nhưng phần lớn thế mai phải theo dáng thế tự nhiên của cây mai, vì khi bứng gốc mai rừng cho vào chậu thì phần nhánh lớn đã bị cắt trùi lũi, ở đầu mỗi nhánh mai lớn này sẽ được ghép lại các nhánh mai con, cách bố trí các nhánh mai ghép và tạo dáng nhánh mai ghép sẽ tạo nên thế của cây mai.
Việc cắt các cành lớn để cho mai vào chậu kiến cũng là một công việc không dễ vì nếu không biết cắt thì cây mai chẳn ra một thế nào hết. Mỗi cây có hình dáng riêng nên tùy theo thế tự nhiên của mai mà việc cắt nhánh sẽ khác nhau. Thông thường những nhánh nào làm phá dáng mai sẽ được cắt sát thân mai có nghĩa là bỏ luôn nhánh đó, còn những nhánh nào tạo được thế mai thì giữ lại và chừa ra khoảng 20 -30 cm.
Đối với mai non thì việc tạo dáng rất dễ dàng, ta nên chú ý phần rễ và thân, dưới đây là một vài hình ảnh có thể giúp bạn hướng tạo dáng mai ...
Những Lưu Ý Khi Tạo Dáng Mai Thế
Tạo ‘’thế’’ đẹp cho cây mai cảnh trước hết phải dựa theo dáng sẵn có của từng cây.
Cách tạo dáng thế
Thông thường muốn tạo ‘’thế’’ đẹp cho cây mai cảnh trước hết phải dựa theo dáng sẵn có của từng cây (cây mai) để từ đó nghĩ cách tạo ra các ‘’thế’’ phù hợp cho cây. Tất nhiên là phải quan sát từng phần để có cách uốn sửa.
Bộ rễ mai cảnh
Bộ rễ của cây mai gồm có một rễ cái khá dài, nhờ đó mà cắm sâu xuống đất để hút được nhiều chất bổ dưỡng nuôi thân, lá, đồng thời cũng giữ được thế đứng vững chắc cho cây trước phong ba bão táp. Mọc ra từ rễ cái là vô số rễ con, tất cả bộ rễ đó đều chôn vùi trong đất chậu. Thế nhưng với kiểng cổ, qua tài nghề của nghệ nhân, bộ rễ vẫn góp phần làm đẹp cho cây mai cảnh. Người ta tạo ra nét già nua hoặc tùy trường hợp mà có những hình tượng lạ khác từ bộ rễ.
Muốn được vậy phải có sự kỳ công và mất nhiều thời gian. Trước hết ta phải nắm vững hình dạng bộ rễ của từng cây mai, nhân cơ hội sang chậu; thay đất mới cho cây hằng năm. Chỉ những nhánh rễ phụ nằm gần tầng đất trên mặt mới được sử dụng vào việc tôn nét thẩm mỹ cho cây. Chẳng hạn: chùm rễ phụ của cây mai được người ta đưa trồi lên khỏi mặt đất, bố trí cho nằm về các hướng khác nhau với thế uốn éo ngoằn ngoèo như những con rắn, vừa tạo được sự già nua cho cây lại vừa tạo được ấn tượng đối với người thưởng thức. Nếu gặp được gốc mai già đã có sẵn hình muông thú thì chọn ra những rễ con (cũng nằm ở tầng mặt) to khỏe xếp vào vị trí phù hợp để tạo chân thú sau này...
Sửa một bộ rễ cho định hình, nhiều khi phải chờ đến ba bốn năm, thậm chí lâu hơn mới thành công.
Gốc cây mai cảnh
Gốc của những cây mai già có khi suôn đuột, nhưng cũng có những hình thù khác lạ. Tùy theo hình thù của cây mai già mà kết hợp với việc uốn sửa các rễ con để tạo nên những hình tượng độc đáo như ‘’hổ phục’’, ‘’phượng vũ’’... Nếu là gốc thuộc dạng suôn đuột thì lão hóa thành những u nần, hốc lõm, hoặc đôi chỗ vỏ bị trầy xước, mốc meo... giống như lớp da nhăn nheo của người già...
Thân cây mai cảnh
Thân cây mai thường được chọn ở bên dưới to, trên nhỏ mới phù hợp. Theo luật xưa, phải dùng thân chủ, dù có cao cũng không được cưa cụt để tạo thân mới từ cành non của nó. Phải uốn thân từ lúc cây còn non vì lõi gỗ còn mềm dẻo dễ uốn. Mai vốn là cây mềm mại, ẻo lả nên thân cây không nên để suôn đuột, cũng không nên uốn sửa đến độ cong queo uốn lượn nhiều khúc như thân con rắn mất độ tự nhiên. Với cây mai nhiều năm tuổi (hoặc cây được lão hóa) cần phải có lớp vỏ sù sì, nhăn nheo, rồi những hốc lồi lõm mới gây được sự chú ý của người xem.
Cây mai có tán lá xanh tươi, bóng mướt mới được đánh giá là đẹp. Ảnh: internet
Nghệ thuật bố trí cành mai
Với mai cổ điển, cành còn được hiểu là tầng, là tay (chi). Theo luật uốn sửa cây kiểng ngày xưa thì số cành trên cây phải là số lẻ: 3 - 5 - 7... Nhưng kiểng xưa hầu hết người ta chỉ chọn từ 3 hoặc 5 cành trên mỗi cây. Các cành đều được phân bố hợp lý. Cành dưới gốc (phủ địa) phải đủ cao (bằng 1/3 chiều cao của thân cây), các cành phía trên được uốn sửa cho phân bố với khoảng cách tạo được độ thông thoáng. Vị trí của cành thường có nhiều dạng như: Chiết chi nhị diện (hai cành mọc đối xứng với nhau), chiết chi tứ diện (bốn cành mọc theo bốn hướng khác nhau theo hình xoắn ốc). Trong việc uốn sửa cành, nhiều trường hợp cành không nằm đúng vị trí mong muốn, ta phải dùng cách uốn ‘’tế thân’’ (tế: che lấp), tức uốn cành vòng qua thân cây để chuyển về hướng khác.
Sửa tán lá cho cây
Cây mai có tán lá xanh tươi, bóng mướt mới được đánh giá là đẹp. Thế nhưng, tán lá không được đè lên nhau, che khuất nhau tạo sự rậm rạp làm lu mờ đường nét đặc thù của cây.
Người xưa không am tường đến kỹ thuật ghép, giâm cành, chiết cành như cách nhân giống, lai giống ‘’mai giảo’’ của chúng ta ngày nay. Đã thế, họ cũng không có những dụng cụ chuyên dùng để trợ lực cho việc uốn sửa này như các loại kềm kéo để cắt rễ, cắt cành, như kẹp chuyên dụng để uốn cành và thân cứng, như dây kẽm, dây nhôm để uốn cành... Thế nhưng, họ cũng có phương pháp riêng và tận dụng những dụng cụ sẵn có như cây, ván, dây thừng qua các cách treo, neo, nêm chống chỏi.
Cây mai trồng để chơi kiểng, chơi bonsai thì phải luôn luôn cắt tỉa, uốn sửa cho đẹp. Kỹ thuật sửa mai bao gồm: cắt tỉa uốn nắn, căng kéo, quấn dây đồng, neo, cảo, đục, khoét, làm lão hóa. v.v..
Cây mai trồng để chơi kiểng, chơi bonsai thì phải luôn luôn cắt tỉa, uốn sửa cho đẹp. Kỹ thuật sửa mai bao gồm: cắt tỉa uốn nắn, căng kéo, quấn dây đồng, neo, cảo, đục, khoét, làm lão hóa. v.v...
Sửa rễ
Rễ là thành phần nằm sâu dưới đất, rất cứng, giòn, khó sửa. Muốn sửa phải moi rễ lên, lấy đá chêm, căng kéo, sắp xếp cho xòe ra bốn phía, theo kiểu chân nôm, hoặc cho ngoằn ngoèo lồi lõm, nằm trên miệng chậu mới đẹp. Bộ rễ rất quan trọng, góp phần làm đẹp cho cây kiểng, nhất là cây bonsai, bộ rễ phải nổi hẳn lên trên mặt khay, chậu, dĩa.
Kiểng cổ còn để lại nhiều cây có bộ rễ kỳ lạ, uốn thành hình chân thú: Long, Lân, Quy, Phụng trông rất đẹp mắt.
Sửa gốc
Cây mai thường là cây đơn thân, nên gốc rất to, phải sửa ngay từ lúc cây còn nhỏ, nếu để lớn quá khó sửa. Tùy theo dáng cây, ta có thể sửa theo thế đứng, thế nghiêng, thế nằm; bằng cách cắt gọt, đục đẽo cho lồi lõm, làm lão hóa, tăng thêm giá trị của cây mai.
Kiểu xưa còn để lại nhiều gốc hóa long, hóa hổ vô cùng quý giá. Ngày nay cây bonsai có gốc xù xì, lồi lõm, uốn nắn hài hòa giữa cây với chậu. Gốc còn dùng để đánh giá tuổi của cây, càng già càng quý.
Sửa thân
Thân là thành phần to cứng sau gốc, muốn sửa phải có nòng sắt, cảo, cây nêm, dây kẽm, dây đồng. Trước tiên, phải để thân cây trước mặt, xoay qua xoay lại, nghiên cứu tìm thế uốn cho đúng. Lấy nòng bằng sắt đã uốn sẵn, cặp ôm sát vào thân cây, lấy dây kẽm buộc từ từ từng ruột một, từ gốc cây trở lên siết thật chặt, ép cho thân cây ôm lấy nòng sắt. Lâu ngày, thân cũng sẽ cong queo theo thế của nòng sắt.
Muốn uốn cong một đoạn thì cần cột kẽm hai đầu rồi căng xoắn dây kẽm lại, thân cây sẽ cong nằm xuống như thế thác đổ. Còn thân nhỏ, nhánh nhỏ chỉ cần lấy dây kẽm đủ to, quấn thưa dọc theo thân, nhánh, rồi hai tay kềm uốn vặn xoắn theo chiều khu ốc, dây kẽm giữ lại theo hình mình đã uốn. Cây bonsai rất ngắn, rất giòn, phải uốn từ từ, mỗi ngày một chút, lâu ngày cũng sẽ đúng theo hình ta muốn. Thân cây bắt buộc phải đầu voi đuôi chuột, nghĩa là gốc lớn, thân cây nhỏ dần dần lên đ���n ngọn mới đẹp. Gốc đẹp mà thân cây bị cưa cắt ngang đứt đoạn có thẹo to, mất ngọn là làm mất giá trị của cây mai.
Sửa cành
Cây mai có rất nhiều cành, cành kết hợp với thân uốn thành thế, kết hợp với tàn lá uốn thành tay. Sửa nhánh tương đối dễ bằng cách cắt tỉa hoặc quấn dây uốn xoắn:
Cắt tỉa là công phu nhất, muốn cho nhánh xoay về hướng nào thì cắt đọt ở nách lá về hướng đó, ngay nách lá đó sẽ mọc một chồi non xoay về hướng ta muốn. Cách này đẹp, nhưng phải đợi lâu mới thành nhánh đủ lớn.
Quấn dây đồng, dây kẽm: chỉ cần một dây kẽm đủ lớn, dài gấp đôi nhánh cây để quấn cho đủ, ngày nay có dây nhôm bọc chỉ chung quanh, rất tiện vì không ăn khuyết vô vỏ cây. Quấn dọc theo nhánh muốn uốn, theo chiều kim đồng hồ cho đồng nhất, hai tay nắm lấy nhánh. Không nên để quá lâu ngày vì có dấu dây kẽm ăn khuyết vào nhánh uốn, sẽ không đẹp bằng phương pháp cắt tỉa. Quấn kẽm có lợi là nhanh và có thể uốn kéo một nhánh từ bên này qua bên kia thân cây, khi ở mé đó thiếu tàn nhánh.
Theo kiểng cổ, uốn tàn bình thường bên nào theo bên đó gọi là tàn văn, còn uốn tàn từ mé bên này kéo sang qua mé bên kia gọi là tàn võ. Còn nhánh lớn quá không quấn dây kẽm bẻ được thì phải dùng nòng sắt cặp, như uốn thân cây vậy.
Tỉa lá
Cây mai trồng ngoài vườn để chơi hoa thì ít có ai tỉa lá. Cây mai trồng trong chậu thành kiểng, thành bonsai mới tỉa lá cho thông thoáng để thấy rõ thân, nhánh, nhất là mai bonsai phải tỉa cho thật thoáng để thấy cả gốc rễ, cành nhánh cho đẹp. Tỉa lá chỉ cắt bỏ các lá dư thừa, các đọt non mới mọc ra dài quá, che khuất cả mặt chính của cây.
Nhưng bất cứ cây mai trồng ở đâu, trồng theo kiểu nào, đến Tết đều phải lảy hết lá, để kích thích ra hoa trong 3 ngày Tết.
Làm lão hóa
Ngày xưa muốn có cây mai kiểng già phải đợi nhiều năm, ngày nay có nhiều phương tiện như: dụng cụ đục khoét và chất hóa học để làm lão hóa cây nhanh hơn. Muốn làm cho thân cây phù lên, thì dùng cây đập dài theo chỗ đó cho bầm dập phù lên, hoặc dùng kim châm thật mạnh, đều chung quanh thân cây (nhưng nên nhớ phải chừa một đường rãnh nhỏ trên vỏ, để cho cây có thể dẫn nhựa lên nuôi cây). Cây phản ứng nứt da thành sẹo. Bôi thuốc vào, khi cây lành sẹo, sẽ thấy chỗ đó phù lên, sần sùi có vẻ già nua.
Thuốc hóa học để làm lành sẹo cho cây kiểng thông dụng nhất là vaseline. Nếu không mua được thuốc trên, thì có thể tự chế bằng cách nấu mỡ bò với thuốc ký ninh vàng và thuốc trừ nấm.
Để làm bóng những chỗ lột da tạo lão hóa, thì sau khi lột vỏ một đoạn thân hoặc một đoạn nhánh xong rồi, phải lấy giấy nhám đánh cho trơn, mới thoa thuốc như oxy đồng hoặc acid citric hay sulfur calci, chỗ đó sẽ trở nên trắng và bóng láng. Chúc các bạn thành công.
(Sưu Tầm)
