1
ĐỜI SỐNG THIÊN NHIÊN
Hoa thủy tiên có tên khoa học là Narcissus tazetta, thuộc họ Amaryllidacea - cùng họ với cây loa kèn đỏ. Từnarcissus do chữ Hy Lạp narkao là tê cóng vì chi thủy tiên gồm nhiều loài có hương thơm gây tình trạng đờ đẫn. Những ai chơi hoa thủy tiên cần biết rằng cây thủy tiên có chứa độc tố narcissin - Nhiễm độc nhẹ thì bị nôn mữa, toát mồ hôi, chảy nước bọt, giản đồng tử. Nặng thì có thể tử vong. Hoa thủy tiên thường có 6-8 cánh màu trắng hoặc vàng, kết thành tràng, bao quanh tràng phụ ở trung tâm có hình cái chén nhỏ - (tazetta: cái chén chung). Lá dẹp, hình lưỡi kiếm, thuôn và dài, có phấn xanh. Hoa và lá mọc từ củ, giống củ hành tây. Củ có biểu bì trắng. Rễ dài, mọc thành chùm óng ánh như một bộ tóc bạch kim. Người Á Đông chơi hoa thủy tiên, không chỉ quí hoa mà rất coi trọng vẻ đẹp của bộ củ và rễ. Hoa phải được chưng trong bình thủy tinh trong suốt để có thể thấy được vẻ đẹp nầy. Người phương Tây dường như không chú ý đến củ và rễ. Họ trồng thủy tiên trong đất, thành những cánh đồng để tạo vẻ đẹp hoành tráng. Cách chơi hoa đã khác nhau nên cây thủy tiên Tây và thủy tiên Ta, mỗi loài có một văn hóa hoa khác nhau.
VĂN HÓA HOA
Thủy tiên là loài hoa mang hương sắc mùa Xuân. Người Việt Nam thường lấy hai chữ Thủy Tiên để đặt tên cho con gái. Ngược lại với người phương Tây, hoa thủy tiên (Narsissus) là tên của một nam thần.
Truyền thuyết chàng Narcissus và nữ thần Echo
Thần thoại Hy lạp kể rằng Narcissus là một nam thần rất đẹp trai. Ngày nọ chàng đi lang thang bên bờ suối, soi bóng dưới nước, chợt nhận ra rằng khuôn mặt của mình quá xinh đẹp. Đẹp đến nỗi Narcisse không thể yêu ai khác ngoài cái bóng của mình. Nhưng cái bóng chỉ là hư ảnh, đụng vào là tan biến. Nó luôn luôn hiện ra trước mắt mà vẫn nằm ngoài tầm tay. Và từ đấy, vị thần nầy chỉ thích ngồi một mình bên suối thì thầm gọi tên mình: Narcissus… Narcissus… Mỗi tiếng gọi của chàng dội vào vách đá, cỏ cây vang vọng lại những âm thanh mơ hồ: Narcissus… Narcissis! Đó chính là nữ thần Echo (Dư Âm) lên tiếng gọi lại chàng. Echo là nữ thần của suối rừng, lâu nay vẫn đem lòng yêu Narcissus. Nhưng, như trên đã nói - Narcissus chỉ yêu chính mình và không thể yêu ai khác. Sau cùng cả hai đều tuyệt vọng, héo mòn đến chết rồi hóa đá. Từ chỗ Narcissus hóa đá, mọc lên một loài hoa mang tên chàng. Trong văn học phương Tây, hoa thủy tiên là truyền thuyết của Tiếng Vang và Cái Bóng. Tập bút ký của Nguyễn Tuân lấy tên Vang Bóng một thời - hai chữ vang bóng của Nguyễn Tuân hẳn bắt nguồn từ truyền thuyết nầy.
Cũng do truyền thuyết nầy, hoa thủy tiên có ý nghĩa không tốt đối với người phương Tây. Nó tượng trưng cho thói ích kỷ, vô tình - thậm chí là một sự lệch lạc về giới tính của đàn ông. Phụ nữ phương Tây được khuyến cáo không nên tặng hoa thủy tiên cho bạn trai vì điều này có thể bị hiểu như là một câu trách mắng: “Anh là người không biết yêu”.
Thủy tiên Tây được trồng trong đất tạo nên những cánh đồng hoa
Ở phương Đông truyền thuyết về các loài hoa thường gắn với sự tích của một người đẹp. Đại khái là có một nàng tiên “oshin” nào đó trên Thiên đình sơ ý làm rơi chén ngọc, làm bể bình bông rồi bị trời đày xuống trần gian làm một loài danh hoa. Với hoa thủy tiên dường như không tìm thấy truyền thuyết nào trong văn học. Nếu trong một quyển sách hay bài báo nào đó có một chuyện kề về hoa thủy tiên của người Việt Nam thì có lẽ là loại cổ tích mới sáng tác, chỉ nên nghe qua rồi bỏ. Vì lẽ đất nước Việt Nam không có cây hoa thủy tiên. Hoa thủy tiên ở Việt Nam xưa nay đều phải nhập của Trung Quốc hoặc của Nhật Bản. Mấy năm gần đây, công ty Hasfarm ở Đà Lạt nuôi trồng thành công và đưa ra thị trường một số giống thủy tiên trồng đất của Hà Lan. Hoa thủy tiên nở vào mùa Xuân nhưng người Á Đông có yêu cầu cao hơn muốn hoa nở đúng vào đêm và thậm chí vào giờ giao thừa. Muốn thế cần phải có trình độ của nghệ nhân như ông Cử Hai trong Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân - phải biết tỉa, gọt với sự khéo léo của bàn tay và vốn hiểu biết của dân chơi dày kinh nghiệm. Hoa thủy tiên nở đúng giờ Tý đêm ba mươi được xem là sứ giả báo giờ giao thừa để đón chào năm mới. Trước 1945, Hải Phòng là thành phố có truyền thống chơi hoa thủy tiên nghệ thuật. Hằng năm cứ vào ngày 8 tháng Hai âm lịch, dân Hải Phòng tổ chức lễ hội tưởng niệm bà Lê Chân là một nữ tướng của Hai Bà Trưng. Một trong những nét độc đáo của lễ hội là cuộc thi tuyển những giò hoa thủy tiên đẹp nhất để làm lễ vật dâng cúng bà Lê Chân ở Miễu Ngàn (Đền Nghè).
Củ và bộ rễ của Thủy Tiên Á Đông
Các nghệ nhân trong ban giám khảo đánh giá chất lượng của những giò hoa dự thi dựa trên những tiêu chí như sau:
- Hoa phải mọc đủ năm nhánh gọi là năm giò.
- Đối diện với giám khảo, mặt hoa phải hơi nghiêng nghiêng như người con gái e lệ chứ không cúi gầm xuống đất (tư thế xấu hổ) hay ngửa hẳn lên trời (tư thế kiêu ngạo). Yêu cầu này không phải là dễ. Nguyên hoa thủy tiên Á Đông được nuôi trồng trong bình pha lê chứa nước. Thủy hướng động (hydrotopism) làm cho đóa hoa có xu thế cúi xuống uống nước. Phải có cách ngăn giữ cành hoa không để hoa lả xuống thấp quá.
- Hoa chi tề chỉnh nghĩa là cành hoa cân đối.
- Hoa khai cập thời (hoa nở đúng giờ mong muốn tức là giờ giao thừa)
- Hoa tề hàm tiếu (các đóa hoa cùng hé nở một lúc). Nguyên hoa thủy tiên có mùi hương rất nhẹ nhàng thanh khiết. Phải nhiều đóa hoa cùng nở thì mùi hương mới lan tỏa, đậm đà. Khi ấy trong mùi thơm nghe như còn có vị ngọt.
Thủy tiên được trình bày trong chậu
Hiện nay trên thế giới, họ thủy tiên có đến hàng vạn nhưng thủy tiên chính thức còn không tới 20 giống - đúng là một thứ “dân tộc ít người” trong quần thể thực vật. Trong khi hoa thủy tiên Tây mọc khỏe mạnh ngoài khoáng dã thì thủy tiên châu Á được nuôi trồng trong tháp ngà, trở thành loài hoa quí tộc. Gặp thời chiến tranh ly loạn, truyền thống chơi hoa thủy tiên nghệ thuật của người Việt Nam hầu như đã bị quên lãng. Trên đất nước này chỉ còn những cô gái mang tên Thủy Tiên mà suốt đời chưa chắc đã được thấy hoa nở một lần.
